ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ ΣΤΙΣ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΝΕΟΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ

 

της Χριστίνας Σκαλούμπακα

Η ανισοτιμία των δύο φύλων έχει σημαδέψει την ταξική κοινωνία γιατί είναι γέννημά της και θα εξαλειφθεί πλήρως μόνο μαζί μ’ αυτήν. Ολες οι αστικές και ρεφορμιστικές αντιλήψεις για το γυναικείο ζήτημα έχουν ένα κοινό γνώρισμα, που είναι ταυτόχρονα και χαρακτηριστική διαφορά τους από τη μαρξιστική αντίληψη: Αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της ανισότιμης θέσης της γυναίκας αταξικά, δηλαδή το αντιμετωπίζουν όχι σαν πρόβλημα που έχει τη ρίζα του στην εμφάνιση των ταξικών κοινωνιών. Αποκρύπτουν ότι η προοπτική της απελευθέρωσης της γυναίκας από την ανισότιμη θέση βρίσκεται στην κατάργηση των τάξεων.

Η αναφορά του άρθρου αυτού στις αστικές και μικροαστικές - οπορτουνιστικές αντιλήψεις για το γυναικείο ζήτημα δεν ήταν δυνατό να αποτυπώσει -έστω και περιληπτικά- το πλήθος των διατυπωμένων απόψεων. Στόχος μας είναι να δώσουμε ένα γενικό περίγραμμα, με το οποίο ο αναγνώστης και η αναγνώστρια να μπορέσουν να συνδέσουν τις θεωρητικές αναζητήσεις κάθε εποχής με τα διαφορετικά συμφέροντα των τάξεων, αλλά και να κατανοήσουν πώς αυτές επέδρασαν στον προσανατολισμό του γυναικείου κινήματος.

Ας δούμε καταρχήν πώς ερμήνευσαν και προσέγγισαν το ζήτημα αυτό οι θεμελιωτές του μαρξισμού-λενινισμού.

 

Η ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΗΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

Η εμφάνιση των εκμεταλλευτικών κοινωνιών είναι υπεύθυνη για την «κοσμοϊστορική ήττα του γυναικείου φύλου», όπως εξηγούσε ο Ενγκελς στο έργο του «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους». Στο έργο αυτό φωτίστηκαν για πρώτη φορά η φύση και η ουσία του γυναικείου ζητήματος. Τεκμηριώθηκε για πρώτη φορά, βάσει των επιστημονικών συμπερασμάτων ειδικών επιστημόνων εθνολόγων και με τη διαλεκτική υλιστική ανάλυση, ότι η φυλετική καταπίεση της γυναίκας εμφανίζεται σε μια ορισμένη ιστορική περίοδο της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας, κατά το πέρασμα από το πρωτόγονο κοινοτικό αταξικό σύστημα στο πρώτο ταξικό εκμεταλλευτικό κοινωνικό σύστημα, το δουλοκτητικό. Στο ένα περίπου εκατομμύριο χρόνια μητριαρχικής κοινωνίας, η γυναίκα μαζί με τον άνδρα παράγουν τα αναγκαία για τη ζωή και αναπαράγουν την ίδια τη ζωή σε μια κοινωνία που το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων έχει ως αποτέλεσμα τα μέσα παραγωγής να αποτελούν συλλογική ιδιοκτησία, μια κοινωνία που όλα τα μέλη της, άνδρες και γυναίκες, είναι ίσα. Η υπεροχή που δίνει στη γυναίκα το μητριαρχικό δίκαιο δεν έχει κοινωνικό χαρακτήρα αλλά φυσικό και οφείλεται στην ειδική θέση της γυναίκας στην τεκνοποίηση.1 Σε αυτή την ιστορική περίοδο οι γυναίκες ήταν ίσες με τους άνδρες γιατί στα πλαίσια του πρωτόγονου κοινοτικού νοικοκυριού η εργασία τους είχε κοινωνικό χαρακτήρα. Ο καταμερισμός εργασίας που υπήρχε ανάμεσα στα φύλα ήταν φυσικός, μη ανταγωνιστικός σε αντίθεση με τον κοινωνικό - ανταγωνιστικό καταμερισμό που εμφανίζεται στην ταξική εκμεταλλευτική κοινωνία.

Η γυναικεία εργασία είχε κοινωνικό χαρακτήρα, τόσο στα πλαίσια του φυσικού καταμερισμού εργασίας που αφορούσε την ανατροφή των παιδιών, τη φροντίδα των ανήμπορων και των γέρων, όσο ακόμα και στο πλαίσιο του πρώτου κοινωνικού καταμερισμού εργασίας (στο κυνήγι-κτηνοτροφία ο άνδρας, στη γεωργία κοντά στο νοικοκυριό η γυναίκα).

Η γυναίκα έχασε την ισοτιμία της με τον άνδρα στη δουλοκτητική κοινωνία. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων έδωσε τη δυνατότητα ενός «περισσεύματος» του παραγόμενου προϊόντος, επομένως και τη δυνατότητα σφετερισμού του. Σε αυτή τη βάση εμφανίστηκε η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και η δυνατότητα υποδούλωσης ενός μεγάλου μέρους των ανδρών, μετατρέποντάς τους σε δούλους και ολόκληρου του γυναικείου φύλου. Η γυναικεία εργασία έχασε τον κοινωνικό της χαρακτήρα γιατί έχασε το νοικοκυριό τον κοινωνικό του χαρακτήρα, μετατράπηκε σε ατομική υπόθεση. «Με την πατριαρχική οικογένεια και ακόμα περισσότερο με τη μονογαμική ξεχωριστή οικογένεια άλλαξαν τα πράγματα. Η διοίκηση του νοικοκυριού έχασε το δημόσιο χαρακτήρα του. Επαψε να ενδιαφέρει την κοινωνία. Εγινε ιδιωτική υπηρεσία. Η γυναίκα, παραμερισμένη από την κοινωνική παραγωγή έγινε πρώτη υπηρέτρια». Ο Ενγκελς όμως σημειώνει ότι το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό σηματοδοτεί μια νέα εξέλιξη: «Μονάχα η μεγάλη βιομηχανία της εποχής μας της άνοιξε ξανά το δρόμο προς την κοινωνική παραγωγή - και πάλι μόνο στην προλετάρισσα. Ωστόσο, όσο είναι υποχρεωμένη να εκπληρώνει τα καθήκοντά της στην ιδιωτική υπηρεσία της οικογένειας, μένει αποκλεισμένη από την κοινωνική παραγωγή και δεν μπορεί να κερδίζει τίποτα...»2.

Στα πλαίσια λοιπόν του καπιταλισμού συντελείται μια σημαντική αλλαγή σε σχέση με τα προηγούμενα εκμεταλλευτικά συστήματα: η μαζική εισροή γυναικών στην παραγωγή. Το γεγονός αυτό σαφέστατα αποτέλεσε μια προοδευτική αλλαγή στα πλαίσια της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ταυτόχρονα όμως αύξησε το βαθμό εκμετάλλευσης συνολικά της εργατικής τάξης και ευθύνεται για τη διπλή καταπίεση των γυναικών της εργατικής τάξης στα πλαίσια της καπιταλιστικής παραγωγής3. Η ένταξη της γυναίκας στην κοινωνική παραγωγή σημαίνει ότι εμφανίζονται οι αντικειμενικές προϋποθέσεις για την επίλυση του γυναικείου ζητήματος, η οποία βεβαίως μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο στη διαδικασία οικοδόμησης και ανάπτυξης του σοσιαλισμού-κομμουνισμού. Δημιουργούνται όμως ταυτόχρονα και οι προϋποθέσεις για την εμφάνιση και ανάπτυξη ενός διεκδικητικού γυναικείου κινήματος που θα παλεύει στο πλευρό του εργατικού, διεκδικώντας τον περιορισμό των ανισοτιμιών σε βάρος της γυναίκας, αλλά και θετικές διακρίσεις σε σχέση με το ρόλο της στην αναπαραγωγή και τις κοινωνικές ανισότητες. Φυσικά, το κίνημα αυτό έχει προοπτική στο βαθμό που προσανατολίζεται από τη δράση των κομμουνιστριών στην ανάδειξη της ταξικής φύσης των ιδιαίτερων προβλημάτων των γυναικών της αναγκαιότητας ανατροπής του συστήματος για την επίτευξη της πλήρους ισοτιμίας των δύο φύλων.

Ο Μαρξ αποτύπωσε περιεκτικά τόσο τη σημασία της δράσης των γυναικών για το κίνημα όσο και τη συσχέτιση της κοινωνικής προόδου με τη θέση των γυναικών. «Οποιος σκαμπάζει λίγο από ιστορία, ξέρει καλά πως οι μεγάλες κοινωνικές μεταβολές είναι αδύνατες χωρίς το γυναικείο προζύμι. Η κοινωνική πρόοδος μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια σύμφωνα με την κοινωνική θέση του ωραίου φύλου (μαζί και των άσχημων γυναικών)...»4.

 

ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ: Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΖΗΤΗΜΑ

Η άνοδος της αστικής τάξης έφερε στο προσκήνιο και τους πολιτικούς της εκπροσώπους και διανοητές. Ηταν η περίοδος της Γαλλικής Επανάστασης και της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας στις ΗΠΑ. Οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού εξέφρασαν την πίστη τους στον ορθό λόγο και τη γνώση. Ο ορθός λόγος αντικατέστησε το Θεό και κάθε θεσμό ή αυθεντία που θα εξαιρούνταν από την κρίση του. Ο φιλελευθερισμός τους εκφράστηκε με την άποψη ότι κάθε άνθρωπος ατομικά έχει δικαιώματα που δεν πρέπει να παραβιάζονται από την κυρίαρχη εξουσία.

Οσον αφορά στις γυναίκες, οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού αμφισβητούν το φυσικό και αναλλοίωτο χαρακτήρα της φυλετικής ανισότητας από τη μία, αλλά από την άλλη πλευρά αρνούνται να αναγνωρίσουν πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες. Αντίθετα θεωρούσαν ότι οι γυναίκες εκ φύσεως δεν είχαν την ικανότητα της πλήρους ανάπτυξης του ορθού λόγου. Κυρίως ο Ρουσσώ εκφράζει την ιδέα ότι οι γυναίκες ουσιαστικά είναι υποχείρια του συναισθήματος και του πάθους, πρέπει να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο ως σύζυγοι και μητέρες (αυτός ήταν ο φυσικός τους ρόλος), είναι όμως βιολογικά ακατάλληλες για τη δημόσια σφαίρα. Αυτό σήμαινε ότι η εκπαίδευση των αγοριών και των κοριτσιών πρέπει να αναγνωρίζει τις φυσικές διαφορές ως προς την ικανότητα και τις κλίσεις τους.5 Ο λόγος αυτός αποτυπώνει καθαρά το στόχο των ανδρών της αστικής τάξης να αιτιολογήσουν τον αποκλεισμό των γυναικών της τάξης τους από τη συμμετοχή τους στην ιδιοκτησία-διεύθυνση των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, τη μόρφωση, από τη δυνατότητα να αναδειχτούν σε επιστήμονες, επιχειρηματίες ή στη συμμετοχή στην πολιτική. Δηλαδή ο καπιταλισμός στην εποχή της εδραίωσης και σταθεροποίησής του δεν έχει τη δύναμη να αποτινάξει την επί χιλιετίες καταπίεση της γυναίκας για τις γυναίκες της κυρίαρχης αστικής τάξης.

Παρά την κυριαρχία της παραπάνω άποψης, αξιοσημείωτες είναι και οι περιπτώσεις των εκπροσώπων της αστικής τάξης που αναδεικνύουν την ανάγκη να αποκτήσουν οι γυναίκες της αστικής βέβαια τάξης αστικά και πολιτικά δικαιώματα, όπως ο Γάλλος συγγραφέας Condorcet, που επέμεινε στην ανάγκη μόρφωσης των γυναικών, που πρέπει επίσης να έχουν τα ίδια πολιτικά δικαιώματα με τους άνδρες. Αλλά και από τις ίδιες τις γυναίκες της αστικής τάξης προβάλλονται οι ιδέες για την ισοτιμία των φύλων.

Η Αγγλίδα ιστορικός Catherine Macauley θεωρούσε ότι οι διαφορές μεταξύ των φύλων ήταν προϊόν της εκπαίδευσης και του περιβάλλοντος και όχι της φύσης, η Αμερικανίδα Abigail Adams (σύζυγος του δεύτερου πρόεδρου των ΗΠΑ) έγραφε το 1776 στο σύζυγό της ότι «δε θα θεωρήσουμε ότι δεσμευόμαστε από οποιονδήποτε νόμο στον οποίο δεν έχουμε καμία φωνή ή εκπροσώπηση». Η Olympe de Couges με τη «Διακήρυξη για τα Δικαιώματα των Γυναικών» που παρουσίασε στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση το 1791, ζητούσε να αναγνωριστεί η πλήρης κοινωνική και πολιτική ισοτιμία των γυναικών.6

Η Γαλλική επανάσταση καταργεί το δικαίωμα της πρωτοτοκίας το 1789, το 1792 θεσπίζει το διαζύγιο, αλλά δε δίνει πολιτικά δικαιώματα. Επίσης επισημαίνουμε ότι στη Γαλλική Επανάσταση είναι διακριτή η συμμετοχή της γυναίκας των λαϊκών στρωμάτων και της αστικής τάξης.

Η πιο γνωστή όμως εκπρόσωπος της αστικής τάξης που αμφισβήτησε τις ιδέες του Ρουσσώ ήταν η Mary Wollstonecraft με το έργο της «Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων των Γυναικών» που εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1792. Σε αυτό εξέφρασε τις ιδέες της για την ανάγκη όλων των ανθρώπινων πλασμάτων, επομένως και των γυναικών, να αποφασίζουν για τη μοίρα τους ελεύθερα, ενώ θεωρούσε τη μόρφωση ως μέσο μεταβολής της ανθρώπινης συνείδησης, μόνο βέβαια για τις γυναίκες της τάξης της7.

Στο μοτίβο της θεωρίας των «διαφορετικών ρόλων για τα δύο φύλα», κυρίως μέσα στην οικογένεια, κινήθηκε ο αστός θεωρητικός και πολιτικός John Stuart Mill, με την παράλληλη διαπίστωση της ανάγκης αναγνώρισης πολιτικών δικαιωμάτων. Ηταν μάλιστα ο πρώτος πολιτικός που κατέθεσε μια τροπολογία, που τελικά απερρίφθη, στο αγγλικό κοινοβούλιο το 1867, που στην ουσία θα παραχωρούσε δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες.

Η ανερχόμενη λοιπόν αστική τάξη στα τέλη του 18ου αιώνα μιλάει για «βιολογική κατωτερότητα» και «αναντικατάστατη θέση της γυναίκας στην οικογένεια σαν συζύγου και μητέρας». Κυρίως η δεύτερη θέση επανέρχεται μέχρι σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, στην ημερήσια διάταξη με διάφορα ιδεολογήματα, όπως η «θεωρία της διαφοράς», για να πείσει γυναίκες και άντρες ότι καθοριστικοί είναι οι βιολογικοί λόγοι για τις κοινωνικές διαφορές και ανισότητες των φύλων. Αποκρύπτει την ουσία και την αιτία της διπλής καταπίεσης της γυναίκας που δεν είναι άλλη από την ταξική εκμεταλλευτική κοινωνία.

Η αστική τάξη, αντιμετωπίζοντας τις γυναίκες όπως και τους άντρες εργάτες ως «πολίτες», αναγνωρίζει τυπικά «ισότιμα» αρχικά μόνο πολιτικά δικαιώματα, ενώ σταδιακά υποχρεώνεται σε ορισμένη τυπική αναγνώριση της ισοτιμίας των δύο φύλων στις συνολικά ανισότιμες σχέσεις μισθωτής εργασίας - κεφαλαίου. Η μεγάλη χρονική υστέρηση σ’ αυτή τη διαδικασία οφείλεται στο γεγονός ότι η ανισότιμη θέση της γυναίκας την καθιστούσε φθηνότερο εργατικό δυναμικό.

Στη βάση των θεωριών της φυλετικής και μόνο αντίθεσης, αναπτύσσεται το φεμινιστικό κίνημα στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη κατά το 19ο αιώνα, στο οποίο ηγούνται αστές διανοούμενες με κύριο αίτημα την ισοτιμία των δύο φύλων.

Στις ΗΠΑ διεξάγεται το 1848 το πρώτο συνέδριο για τα δικαιώματα των γυναικών στο Seneca Falls, που κατέληξε στη Διακήρυξη των Αισθημάτων που είχε ως πρότυπο τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, με την οποία οι γυναίκες απαιτούσαν ίσα δικαιώματα στην ψήφο, την ιδιοκτησία, την εκπαίδευση, την εργασία και τη δημόσια συμμετοχή στην πολιτική. Στην Αγγλία το κίνημα αυτό όμως είχε μια ιδιαίτερη εμφάνιση και δράση, κυρίως ως προς τις μορφές πάλης που κυριάρχησαν στις γραμμές του, με απεργίες πείνας, αλλά και με εμπρησμούς και εκτεταμένες φθορές. Η σημαντικότερη οργάνωση υπήρξε η «Κοινωνική και Πολιτική Ενωση Γυναικών» όπου δραστηριοποιήθηκαν η Εmmelin Pankhurst και οι κόρες της Christabel και Sylvia. Η κυρίαρχη άποψη στο κίνημα των σουφραζετών, όπως ονομάστηκε, ήταν ότι μέσω της ψήφου και του Κοινοβουλίου θα πετύχαιναν και άλλες μεταρρυθμίσεις υπέρ των γυναικών. Το γεγονός ότι δεν έγινε καμία σοβαρή προσπάθεια να συνδεθεί το κίνημα αυτό με τις γυναίκες της εργατικής τάξης και να αναδείξει τα ιδιαίτερα προβλήματά τους, προβάλλοντας σχετικές διεκδικήσεις, αλλά και η μετεξέλιξη της «Ενωσης» σε ιδεολογικό μηχανισμό στήριξης των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αποδεικνύει τόσο το ρόλο όσο και τα όρια του κινήματος αυτού που κινήθηκε στα πλαίσια του αστικού εκσυγχρονισμού.

Στην Ελλάδα οι πρώτες φεμινίστριες ήταν της ομάδας της Καλλιρρόης Παρρέν και της Καλλιόπης Κεχαγιά. Το 1871 ιδρύθηκε από την Καλλιόπη Κεχαγιά ο «Σύλλογος Κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως». Η Καλλιρρόη Παρέν το 1887 εκδίδει και κυκλοφορεί την πρώτη γυναικεία εφημερίδα με τίτλο «Η εφημερίς των κυριών» που επικεντρώνει την προπαγάνδα της καταρχήν γύρω από δύο κεντρικές διεκδικήσεις, αφήνοντας στο περιθώριο τα πολιτικά δικαιώματα: το δικαίωμα στην εκπαίδευση και το δικαίωμα στην εργασία.8 Το 1888 είναι η χρονιά που ακούγεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα το σύνθημα «Ψήφος στις γυναίκες».

Τα φεμινιστικά αιτήματα αυτής της περιόδου επικεντρώνονται κυρίως σε νομικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις, αναδεικνύοντας ως καθοριστικό παράγοντα για τη θέση της γυναίκας το νομικό εποικοδόμημα και την ανάγκη εκσυγχρονισμού του σύμφωνα με τις επιταγές των συμφερόντων της αστικής τάξης. Ομως η νομική - τυπική μορφή ισότητας των δύο φύλων συγκαλύπτει επιμελώς την ουσιαστική ανισότητα και την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης από το κεφάλαιο μέσω της λειτουργίας του νόμου της υπεραξίας. Και στην περίπτωση των γυναικών, η μαζική είσοδός τους στην παραγωγή αποτέλεσε την υλική βάση της αναγνώρισης της τυπικής νομικής ισοτιμίας, σε συνάρτηση και με τις αγωνιστικές διεκδικήσεις του γυναικείου και εργατικού κινήματος.

Ομως η ταξική εκμετάλλευση και φυλετική καταπίεση της γυναίκας της εργατικής τάξης καθιστά κενό γράμμα τη νομική ισοτιμία, όπου υπάρχει και στο βαθμό που υπάρχει. Χαμηλότερες αμοιβές, ανασφάλιστη εργασία, μεγαλύτερη ανεργία, έλλειψη προστασίας της μητρότητας, εμπορευματοποίηση κοινωνικής πολιτικής και επιβίωση αναχρονιστικών και αντιδραστικών αντιλήψεων είναι η πραγματικότητα για τις γυναίκες της εργατικής τάξης. Και το γεγονός αυτό, που θα ανατραπεί ουσιαστικά σε όφελος αυτών των γυναικών μόνο με την αλλαγή των σχέσεων παραγωγής, ο φεμινισμός το προσπερνά. Ως αστικό ρεύμα επικεντρώνει μόνο στο εποικοδόμημα και αρνείται να δει την υλική βάση που γεννάει τη διπλή καταπίεση και εκμετάλλευση, την ανισότιμη θέση της γυναίκας, αφού αρνείται την ουσία της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης.

 

Η ΚΑΤΑΛΥΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΑΝΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στον καπιταλιστικό κόσμο το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα αγκάλιασε και τις γυναίκες της εργατικής τάξης. Η απεργία των εργατριών της υφαντουργίας στη Ν. Υόρκη την 8η Μάρτη του 1857 καταγράφεται ιστορικά ως μία από τις πρώτες απεργίες των εργατριών και είχε ως αιτήματα τη μείωση των ωρών εργασίας, ίσα μεροκάματα με τους άνδρες και υγιεινές συνθήκες δουλειάς. Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα οι γυναίκες της εργατικής τάξης κυρίως στις ΗΠΑ, τη Μ. Βρετανία, τη Γερμανία, τη Γαλλία οργανώνονται στα συνδικάτα. Πολλές από αυτές τις ενώσεις προσχωρούν στην Α΄ Διεθνή. Πλευρές του κινήματος των γυναικών και του γυναικείου ζητήματος συζητήθηκαν και στα συνέδρια της Β΄ Διεθνούς, ενώ το Συνέδριο του Λονδίνου (1896) τόνισε την ανάγκη να τεθεί σαφής διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο γυναικείο εργατικό κίνημα και στο φεμινισμό. Το 1910 στη 2η Διεθνή Συνδιάσκεψη των Σοσιαλιστριών Γυναικών στην Κοπεγχάγη υιοθετείται η καθιέρωση της Παγκόσμιας Ημέρας της Γυναίκας μετά από πρόταση της Γερμανίδας επαναστάτριας Κλάρα Τσέτκιν.

Η εγκαθίδρυση της εργατικής εξουσίας με την Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση το 1917 είχε καταλυτικές συνέπειες στη νομοθεσία για τη γυναίκα, αλλά και στην πραγματική θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Η σοβιετική εξουσία έδωσε καταρχήν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις γυναίκες για πρώτη φορά στον κόσμο. Επίσης κατάργησε όλους τους νόμους που κατοχύρωναν την ανισότιμη θέση της γυναίκας στην εργασία και στην οικογένεια, στους νόμους για το διαζύγιο και αναγνώριζαν την προνομιακή θέση του άνδρα, την ανισότητα ανάμεσα στα γεννημένα σε γάμο και εκτός γάμου παιδιά κλπ. Οι μπολσεβίκοι δεν αρκούνταν όμως μόνο σε αυτές τις κατακτήσεις. Ο Λένιν διακήρυττε ότι «η νομική ισοτιμία δεν είναι ακόμα ισοτιμία στη ζωή»9 και πως «το γυναικείο εργατικό κίνημα βάζει σαν κύριο καθήκον του την πάλη για την οικονομική και κοινωνική ισοτιμία. Η ανάπτυξη-εδραίωση των σοσιαλιστικών-κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής θα έχει ως αποτέλεσμα να τραβήξουμε τη γυναίκα από τη “σκλαβιά του σπιτιού”, να τη λευτερώσουμε από την υποταγή-που την αποβλακώνει και την ταπεινώνει- στο αιώνιο και αποκλειστικό περιβάλλον της κουζίνας, των παιδιών, αυτό είναι το κύριο καθήκον»10.

Οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ, μαζί με την πίεση του εργατικού και γυναικείου κινήματος, ανάγκασαν την αστική τάξη των καπιταλιστικών κρατών να προωθήσουν κάποιες μεταρρυθμίσεις κυρίως στο επίπεδο των πολιτικών δικαιωμάτων.

 

Ο «ΝΕΟΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ»

Εκτός από τους εκπροσώπους της αστικής τάξης, οι μικροαστικές αντιλήψεις για το γυναικείο ζήτημα εξέφρασαν το οπορτουνιστικό, νεοφεμινιστικό ρεύμα, που εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1960 καταρχήν στις ΗΠΑ και στη συνέχεια στις καπιταλιστικές χώρες της Ευρώπης.11 Είναι μια περίοδος που εκδηλώνεται νέα οικονομική κρίση υπερπαραγωγής, όξυνση της αντίθεσης κεφαλαίου εργασίας που εκφράζεται πολιτικά, οικονομικά, ιδεολογικά. Αυτό οδηγεί σε άνοδο του αντιιμπεριαλιστικού κινήματος, ανάμεσά τους και χιλιάδες γυναίκες που για πρώτη φορά έρχονται σ’ επαφή με το λαϊκό κίνημα. Οι αδυναμίες στρατηγικής του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος συμβάλλουν ώστε νέες μάζες γυναικών που δεν είναι εξοπλισμένες με την απαιτούμενη κοινωνική πείρα και δέχονται την πολιτική τρομοκρατία της άρχουσας τάξης και την ιδεολογική της επίθεση να είναι ευάλωτες στις μικροαστικές αντιλήψεις, στον οπορτουνισμό και στο συμβιβασμό.

Οι δύο κύριες εκφάνσεις του νεοφεμινισμού ήταν ο σοσιαλιστικός (σοσιαλδημοκρατικός) και ο ριζοσπαστικός φεμινισμός.

Στην πρώτη περίπτωση, δηλαδή οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες, αναγνωρίζουν τον εκμεταλλευτικό χαρακτήρα του καπιταλισμού, εξισώνουν όμως τον καταπιεστικό ρόλο των ανδρών ως φύλου με τον καπιταλισμό. Κάποιες από αυτές δέχονται την ευθύνη του καπιταλιστικού συστήματος για τα δεινά των γυναικών, όμως υποστηρίζουν λαθεμένα ότι με σταδιακές μεταρρυθμίσεις (κυρίως στο νομικό και ιδεολογικό εποικοδόμημα) μπορεί να ανοίξει ο δρόμος για συνολικές αλλαγές, χωρίς να είναι απαραίτητη η ταξική σύγκρουση και η συνολική ανατροπή του συστήματος. Σε αυτή τη θεωρία οι φεμινιστικοί στόχοι αποτελούν μέρος αυτής της διαδικασίας και η ταξική πάλη έχει την ίδια αξία με την πάλη των δύο φύλων.12 Σε αυτά τα πλαίσια κινήθηκε μετά τη μεταπολίτευση στη χώρα μας το ΠΑΣΟΚ και η «Ενωση Γυναικών Ελλάδας» (ΕΓΕ), στην οποία δραστηριοποιούνταν, αλλά και οι σοσιαλδημοκρατικές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις εκείνης της περιόδου στη Γαλλία, την Ισπανία, τις Σκανδιναβικές χώρες. Κάποιες άλλες θεωρούν ότι είναι απαραίτητη η ριζική αλλαγή της κοινωνίας ως προϋπόθεση της χειραφέτησης των γυναικών, αλλά θεωρούν ανεπαρκή την κλασσική μαρξιστική προσέγγιση για να εξηγήσει και να επιλύσει την ανισοτιμία ανάμεσα στα δύο φύλα.

Στη δεύτερη περίπτωση, του ριζοσπαστικού φεμινισμού, εχθρός των γυναικών είναι οι άνδρες. Εδώ κυριαρχεί η άποψη ότι η καταπίεση των γυναικών είναι η θεμελιώδης και καθολική μορφή κυριαρχίας που πρέπει να καταργηθεί. Η ανδρική εξουσία, η πατριαρχία, όπως αυτή τη εννοεί η θεωρία, δεν εκτείνεται μόνο στη δημόσια σφαίρα αλλά και στην ιδιωτική ζωή κάθε γυναίκας και στόχος είναι όλες οι γυναίκες ως στρώμα με κοινά συμφέροντα να αγωνιστούν για να πετύχουν την «απελευθέρωσή» τους από την αντρική εξουσία. Χαρακτηριστικό της αντίληψης αυτής είναι το απόσπασμα από το μανιφέστο της φεμινιστικής ομάδας «Redstockings» της Ν. Υόρκης τo 1969: «Αναγνωρίζουμε ότι οι φορείς της καταπίεσής μας είναι οι άνδρες. Η ανδρική υπεροχή είναι η παλιότερη, η βασικότερη μορφή κυριαρχίας [...] Ολοι οι άνδρες καρπώνονται οικονομικά, σεξουαλικά και ψυχολογικά οφέλη από την ανδρική κυριαρχία. Ολοι οι άνδρες έχουν καταπιέσει τις γυναίκες»13.

Αυτό το ρεύμα χαρακτηρίστηκε και ως «φεμινισμός της διαφοράς», που είχε στόχο τη διαμόρφωση μιας «νέας φεμινιστικής συνείδησης που θα έδινε στις γυναίκες τη δυνατότητα να απελευθερωθούν από τα ανδροκρατούμενα πρότυπα της πατριαρχικής κοινωνίας»14.

Αυτή τη θεωρητική προσέγγιση υιοθέτησαν και κόμματα αναθεώρησης του Μαρξισμού, όπως το «ΚΚΕ εσωτερικού» στη χώρα μας, η «Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών», στην οποία δραστηριοποιούνταν, καθώς και κάποιες «αυτόνομες» ομάδες.

Ο νεοφεμινισμός λοιπόν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αρνήθηκε την ταξική ρίζα του γυναικείου ζητήματος, καλλιεργώντας την αντίθεση ανδρών και γυναικών.

Η ιδιαιτερότητα των βιολογικών λειτουργιών των γυναικών και οι διαφορές των δύο φύλων στην αναπαραγωγική διαδικασία είναι για κάποιους εκπροσώπους αυτού του ρεύματος η πηγή της ανισότιμης θέσης της γυναίκας, που προϋπήρχε της ταξικής κοινωνίας. Οι μικροαστικές, οπορτουνιστικές αντιλήψεις συναντούν την αναχρονιστική αστική αντίληψη της βιολογικής κατωτερότητας, διατυπωμένη αιώνες πριν.15

Ο αναθεωρητισμός και ο δεξιός οπορτουνισμός προτάσσει την αλλαγή νοοτροπίας μέσα από τη διαμόρφωση μιας «γυναικείας συνείδησης» με τη δημοσιοποίηση -επομένως και την πολιτικοποίηση- των προσωπικών προβλημάτων. Θέτει σε δεύτερη μοίρα ή παρακάμπτει παντελώς τις υλικές προϋποθέσεις, τις οικονομικές και κοινωνικές ανατροπές που απαιτούνται και αποτελούν αναγκαία (αν και όχι ικανή) συνθήκη για την εξάλειψη της διπλής καταπίεσης.

Γενικότερα, οι αναχρονιστικές αντιλήψεις, η πατριαρχική νοοτροπία, η θρησκεία είναι για το νεοφεμινισμό η κύρια πηγή της ανισοτιμίας. Καταλήγει σε μια φιλοσοφικά ιδεαλιστική τοποθέτηση, δίνοντας πρωταρχική σημασία στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και στις πολιτιστικές αξίες και όχι στους υλικούς όρους. Θεωρεί ότι οι ιδέες γεννούν τα κοινωνικά προβλήματα και ανάμεσα σε αυτά και το γυναικείο και όχι το αντίθετο. Στην πραγματικότητα οι ιδέες γεννιούνται πάνω στη βάση των υλικών σχέσεων των ανθρώπων και δεν μπορούν να αποτελούν κυρίαρχη αιτία των κοινωνικών προβλημάτων, αλλά μόνο την αντανάκλασή τους, πηγή ανατροφοδότησής τους. Η κυρίαρχη ιδεολογία είναι η ιδεολογία της άρχουσας τάξης κάθε εποχής και για την εποχή μας κυρίαρχη είναι η ιδεολογία της αστικής τάξης. Οσο η εξουσία παραμένει στα χέρια της, όσο το κράτος εκφράζει και εξυπηρετεί τα συμφέροντα της, όσο η βασική αντίθεση κεφαλαίου - εργασίας δε λύνεται, τόσο η κυρίαρχη ιδεολογία θα δικαιολογεί όχι μόνο κληρονομημένες αναχρονιστικές αντιλήψεις και πρακτικές, αλλά θα παράγει και νέες, στο όνομα της ισότητας των δύο φύλων, όπως συμβαίνει στις μέρες μας.

Η ριζική αλλαγή στις σχέσεις των δύο φύλων, στις αντιλήψεις και στην πρακτική ως προς τη φροντίδα-διαπαιδαγώγηση των παιδιών κλπ., γενικά η ριζική αλλαγή στις κοινωνικές σχέσεις προϋποθέτει ανατροπή στις οικονομικές σχέσεις, με κατάργηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι αυτομάτως θα εξαλειφθούν ιδέες και αντιλήψεις που κυριαρχούν αιώνες και η πλήρης εξάλειψή τους θα έρθει μόνο στην αταξική κομμουνιστική κοινωνία.

Ο νεοφεμινισμός θεωρεί τη φυσική διαδικασία της αναπαραγωγής ως την αιτία της υποταγής των γυναικών απορρίπτοντας τις κοινωνικοοικονομικές αιτίες που γεννούν τη διπλή καταπίεση και την εκμετάλλευση και προτείνοντας ως λύση τον έμφυλο καταμερισμό καθηκόντων και εργασιών.

Ο αναθεωρητισμός και οπορτουνισμός στο πολιτικό εργατικό κίνημα εκφράζεται με την υιοθέτηση των παραπάνω νεοφεμινιστικών αντιλήψεων, που καταλήγουν στην πρόταση για διαμόρφωση «ενιαίας γυναικείας συνείδησης», ανεξάρτητα από την ταξική ταυτότητα της γυναίκας.

Ο φεμινισμός στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 προέταξε το ζήτημα της σεξουαλικής απελευθέρωσης και των διαπροσωπικών σχέσεων, επιχειρηματολογώντας ότι η δημοσιοποίηση αυτών των προβλημάτων τα καθιστά πολιτικά.

Η μαρξιστικο-λενινιστική θεωρία ανέδειξε τις σχέσεις των δύο φύλων ως αντανάκλαση των σχέσεων παραγωγής στην ταξική εκμεταλλευτική κοινωνία. Οι κλασικοί διατύπωσαν τη θέση ότι η άρχουσα τάξη πίσω από τον υποκριτικό μανδύα του πουριτανισμού προσπαθούσε να κρύψει τα ζευγάρια χωρίς έρωτα της τάξης της, την επίσημη και ανεπίσημη πορνεία. Και αυτό όχι γιατί πίστευε στην αγιότητα της οικογένειας, αλλά γιατί την ήθελε συγκροτημένη πάνω στη διπλή καταπίεση της γυναίκας, εμπορική μονάδα, αντίγραφο της κοινωνίας που κυριαρχούσε και κυριαρχεί.16 Η αναγνώριση αυτής της θέσης και ο ανάλογος προσανατολισμός πάλης καθορίζει το ριζοσπαστισμό του γυναικείου κινήματος σήμερα.

 

ΑΠΟ ΤΟ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ» ΣΤΙΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στη δεκαετία του 1960 αστοί ακαδημαϊκοί επινόησαν τον όρο «κοινωνικό φύλο», ως μια κοινωνική-πολιτισμική κατηγορία, διαχωρίζοντάς τον από το «βιολογικό φύλο». Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση ο όρος «βιολογικό φύλο» (sex) παραπέμπει στη φύση, στις ανατομικές και τις βιολογικές διαφορές ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες, σε αρσενικά και θηλυκά όντα. Το «κοινωνικό φύλο» (gender) είναι αυτό που προσδιορίζεται κοινωνικά και πολιτισμικά, άρα είναι επίκτητο και όχι έμφυτο και επίσης διαφοροποιείται στο χώρο και στο χρόνο σύμφωνα με τις κοινωνικές επιταγές. Το «κοινωνικό φύλο» είναι σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση μια κοινωνική κατασκευή, ένας ρόλος που αποδίδει η κοινωνία στα μέλη της, μια δοτή ταυτότητα, αφορά δηλαδή τον πολιτισμό και αναφέρεται στην κοινωνική κατηγοριοποίηση σε «ανδρικό» και «γυναικείο».17

Στη θεώρηση αυτή του φύλου συναντάμε το σπόρο της φεμινιστικής διανόησης της Simone de Beauvoir που διατυπώθηκε στο γνωστό της έργο «Το Δεύτερο Φύλο», που δημοσιεύτηκε το 1949, ότι δηλαδή «δε γεννιέσαι γυναίκα, γίνεσαι» και συνεπώς το σημαντικότερο εμπόδιο για την απελευθέρωση της γυναίκας δεν είναι το βιολογικό της φύλο, αλλά μάλλον ολόκληρη η διαδικασία με την οποία κατασκευάζεται η λεγόμενη «θηλυκότητα» στην κοινωνία.

Ο όρος «κοινωνικό φύλο» αντικατέστησε τον όρο «γυναίκες» και τη σύνδεσή τους με την τεκνοποίηση. Ετσι, ενώ ο όρος «γυναίκες» παραπέμπει σε γυναίκες και παιδιά, ο όρος «κοινωνικό φύλο» παραπέμπει σε άνδρες και γυναίκες, σε γυναίκες και γυναίκες, σε άνδρες και άνδρες.18

Πρόκειται για υποκειμενική ιδεαλιστική θεώρηση που δεν αναγνωρίζει το φυλετικό διαχωρισμό σε άνδρες και γυναίκες ως αντικειμενικό γεγονός. Οι ιδεαλιστικές αυτές απόψεις στήνουν την πραγματικότητα με το κεφάλι κάτω και τα πόδια πάνω. Αγνοούν ότι η συνείδηση και η νοοτροπία έχουν ως βάση τους τη φυσική κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα, ότι οι σχέσεις των δύο φύλων και οι κοινωνικές αντιλήψεις γι’ αυτές αντανακλούν τις σχέσεις παραγωγής. Οι πάγιες διχοτομήσεις του τύπου άνδρας - γυναίκα, υποστηρίζουν οι συγκεκριμένες ιδεαλιστικές απόψεις, δεν υφίστανται ως σταθερές κατηγορίες, γιατί οι άνδρες και οι γυναίκες είναι μεταβαλλόμενες υποκειμενικότητες. Σύμφωνα με αυτές τις θεωρήσεις η κοινωνική συνείδηση είναι το πρωτεύον, η προϋπόθεση, η βάση και όχι το παράγωγο του κοινωνικού είναι, δηλαδή του συστήματος που διέπεται από αντικειμενικούς νόμους εξέλιξης του υλικού κόσμου, του φυσικού και του κοινωνικο-ιστορικού κόσμου, που αντανακλώνται στη συνείδηση της ανθρωπότητας και έχουν επαληθευτεί μέσα από χιλιάδες χρόνια ανθρώπινης ύπαρξης και πρακτικής.

Από τη δεκαετία του 1980 και πιο έντονα στη δεκαετία του 1990, την εποχή της νίκης της αντεπανάστασης και της καπιταλιστικής παλινόρθωσης, την εποχή της γενικευμένης επίθεσης του κεφαλαίου σε εργασιακές και κοινωνικές κατακτήσεις της εργατικής τάξης, ενισχύονται οι αστικές θεωρήσεις στηριγμένες στη θεωρία της «μετανεωτερικότητας» (μεταμοντερνισμός), του μεταδομισμού και θεωρητικοποιούν τις αντιδραστικές μεταρρυθμίσεις.

Η μεταμοντέρνα προσέγγιση χαρακτηρίζει τις κοινωνίες του 21ου αιώνα ως μεταβιομηχανικές, πράγμα που σημαίνει ότι η σύγχρονη κοινωνία δε χαρακτηρίζεται με βάση τις κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής, τις καπιταλιστικές και μάλιστα στην ανώτερη βαθμίδα ανάπτυξής τους, την ιμπεριαλιστική. Δεν είναι πια οι σχέσεις παραγωγής που καθορίζουν την κοινωνική πραγματικότητα, αλλά οι σχέσεις επιστήμης και τεχνολογίας. Ο αγνωστικισμός είναι η μόνη βεβαιότητα της μετανεωτερικότητας, αφού «η αναζήτηση της βεβαιότητας είναι πλάνη και η αλήθεια μπορεί να είναι μόνο προσωρινή». «Οι φαινομενικά σταθερές ομαδοποιήσεις, όπως η τάξη και το φύλο έχουν διαλυθεί και όλα φαίνονται προσωρινά και αβέβαια»19.

Η αντιδραστική σκέψη των μεταμοντερνιστών αρνείται την αντικειμενικότητα, την απόλυτη αλήθεια, απολυτοποιώντας την υποκειμενικότητα, τη σχετική αλήθεια, το συναίσθημα. Αρνούνται τις καθολικές κατηγορίες γιατί δεν αναγνωρίζουν καθολική αλήθεια ως αντανάκλαση της αντικειμενικότητας και ενότητας του κόσμου. Διακηρύσσουν την εξάλειψη της κοινωνικής σημασίας όρων όπως «γυναίκα» - «άνδρας», μέσω της λεγόμενης «αποδόμησης» σε γλωσσικό, νοητικό επίπεδο.20

Πρόκειται για ιδεαλιστική φιλοσοφική προσέγγιση, που αρνείται την αντικειμενικότητα της κοινωνικής πραγματικότητας και θεωρεί ως θεμέλιο τη γλώσσα, δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, τη νόηση. Ακόμα, απολυτοποιούν ως αφετηρία της γνώσης την ατομική εμπειρία σε βάρος της κοινωνικής εμπειρίας και γνώσης. Η ίδια μεθοδολογία ακολουθείται και στη μεταδομιστική γλωσσολογία, που υποστηρίζει ότι οι λέξεις έχουν νόημα μόνο σε σχέση με άλλες λέξεις, ότι ορίζουμε μια έννοια και της αποδίδουμε νόημα σε σχέση με το αντίθετό της, στη βάση μιας δυαδικής λογικής, χωρίς ν’ αναγνωρίζουν ότι αντανακλά αντικειμενικές δυαδικότητες. Οι μεταμοντερνιστές δε θεωρούν ότι η γλώσσα αντανακλά την πραγματικότητα, αλλά ότι η γλώσσα οικοδομεί την πραγματικότητα, οι ταυτότητες οικοδομούνται μέσω της ομιλίας. Αρνούνται την ύπαρξη της αντικειμενικής πραγματικότητας, η οποία υπάρχει ανεξάρτητα από την ανθρώπινη γνώση και απεικονίζεται από αυτή (π.χ. βίωμα, γλώσσα κλπ.).

Η λέξη, για παράδειγμα, που χρησιμοποιούμε για να αποδώσουμε την πραγματικότητα είναι κάτι παραπάνω από ένα απλό σύμβολο. Εχει υλικό υπόβαθρο, συνδέεται με αντικειμενικές σχέσεις, αντανακλά την ιστορικότητά τους. Η «λέξη» δεν είναι επινόηση, δεν είναι σύμβαση για να καταλαβαινόμαστε. Οταν ονομάζουμε κάτι, το κάνουμε γιατί ήδη υπάρχει και όχι το αντίστροφο. Το ίδιο ισχύει και για το ζήτημα του νοήματος. Το γεγονός ότι δημιουργείται υποκειμενικά, δε σημαίνει ότι δεν έχει αντικειμενική βάση. Το νόημα εκφράζει την αντικειμενική σχέση του ατόμου με τον κόσμο.

Μεταξύ των εκπρόσωπων αυτού του ρεύματος είναι και ο Γάλλος συγγραφέας Derrida. Θεωρεί ότι συμβολισμοί και γλώσσα εμφανίζονται όχι ως προϊόν της κοινωνικής υπόστασης του ανθρώπου, αλλά ως αποκλειστικά ατομικές βιολογικές λειτουργίες.

Για το Foucault τα πρότυπα ή οι «Λόγοι», όπως τους λέει, οργανώνουν την αντίληψή μας για τον κόσμο. Η εξουσία έρχεται από παντού, ενώ δεν υπάρχει αντίσταση στην εξουσία που να μην είναι και αυτή μορφή εξουσίας. Η ταξική αντίληψη της εξουσίας χαρακτηρίζεται ως απαρχαιωμένη «νεωτερική» αντίληψη της εξουσίας, σε μια εποχή που η εξουσία διαχέεται σε ολόκληρη την κοινωνία και ασκείται στο μικροεπίπεδο θεσμών, όπως η οικογένεια, το σχολείο κλπ.21

Ο Lacan αναπτύσσει τη θεωρία αυτή, διατυπώνοντας την άποψη ότι οι όροι «άνδρας» και «γυναίκα» δεν είναι ενιαίες και σταθερές κατηγορίες, έχουν διαφορετικές (και εσαεί μεταβαλλόμενες) υποκειμενικότητες και ότι οι κατηγορίες είναι μάλλον γλωσσικά κατασκευασμένες παρά βιολογικά προσδιορισμένες. Δεν υπάρχει αρσενικό ή θηλυκό άτομο πριν από το σχηματισμό του υποκειμένου, πριν από τη γλώσσα. Για το μεταφεμινισμό του Lacan απαιτείται η σύνδεση όχι με την πραγματική λέξη, αλλά με τη συμβολική πολιτισμική σημασία που έχει κωδικοποιηθεί από τη γλώσσα. Με την κατανόηση αυτών των προκαταλήψεων και με τη μείωση ή τον εξοβελισμό τους από τη γλώσσα, σταδιακά θα ελαττωθούν οι διακρίσεις και η εκμετάλλευση.22

Η διάκριση της προηγούμενης περιόδου σε «βιολογικό» και «κοινωνικό» φύλο καθίσταται αναχρονιστική, άκυρη και αδιέξοδη. Το «κοινωνικό φύλο» δεν πρέπει να δεσμεύεται από το «βιολογικό» και τις κοινωνικο-πολιτισμικές και πολιτικές ερμηνείες των βιολογικών σωμάτων. Οι κατηγορίες «άνδρας» και «γυναίκα» δεν είναι άλλες από τις εκ των υστέρων πολιτικές ερμηνείες εγγραφής πάνω σεαδρανή βιολογικά σώματα. Σύμφωνα με την πιο γνωστή εκπρόσωπο της φεμινιστικής μεταμοντέρνας φιλοσοφίας Judith Butler «το φύλο δεν είναι τίποτα άλλο από κινήσεις, ενεργήματα, χειρονομίες που μέσα από μια διαδικασία επανάληψης παράγουν μια έμφυλη ταυτότητα. Τα σώματα αποκτούν κάποιο φύλο μέσω της ακατάπαυστης επιτέλεσής του»23!

Από την ίδια την Butler, αλλά και άλλους εκπροσώπους αυτού του ρεύματος της μετανεωτερικότητας, διατυπώνεται η άποψη ότι οι διακρίσεις με βάση το φύλο δεν ευσταθούν, αφού «τα σώματα και οι συμπεριφορές των δύο φύλων παρουσιάζουν μια μίξη ανδρικών και γυναικείων χαρακτηριστικών», η σεξουαλική ταυτότητα είναι κάτι ρευστό και καθόλου δεδομένο και στην ακραία τους εκδοχή «οι έμφυλες ταυτότητες θα μπορούσαν ακόμα και να εξαφανιστούν». Η διάκριση, σύμφωνα μ’ αυτές τις θεωρίες, άνδρα - γυναίκας αποτελεί ψευδή διχοτόμηση, που είναι κατασκευασμένη και όχι πραγματική.

Τα τελευταία 20 χρόνια όλα τα μεγάλα πανεπιστήμια του καπιταλιστικού κόσμου έχουν εντάξει στα προγράμματά τους τις «Σπουδές Φύλου». Πολυάριθμες εκδόσεις, συγγράμματα, μαθήματα, ημερίδες που διοργανώνονται στα τριτοβάθμια ιδρύματα, αλλά και αυτοτελή προγράμματα σπουδών και μεταπτυχιακών, καθώς και η μετονομασία των «Γυναικείων Σπουδών» σε «Σπουδές Φύλου» έχουν στόχο να μπολιάσουν τους νέους ανθρώπους και ιδιαίτερα τις νέες γυναίκες με τις νεώτερες ιδεαλιστικές και αντιδιαλεκτικές φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές θεωρήσεις για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Τις διαδίδουν ως δήθεν προϊόντα «επιστημονικών ερευνών». Αποτυπώνουν την προσπάθεια της αστικής τάξης να πείσει ότι παρήλθε οριστικά η εποχή των ταξικών αντιθέσεων, η εποχή των ταξικών συγκρούσεων και μαζί με αυτή και η εποχή της συλλογικής δράσης.

Χαρακτηριστική επίδραση σε κοινωνικό επίπεδο αποτελεί το «Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ», όπου όλοι εξυμνούν την ταυτότητά τους με βάση τη σεξουαλική τους προτίμηση: γυναίκες, άνδρες, ομοφυλόφιλοι, λεσβίες. Κάθε ομάδα επιδιώκει να αντισταθεί στον καταπιεστή της, όπως τον αντιλαμβάνεται, όχι όμως ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση.

Αλλη σημαντική πολιτική προέκταση αυτής της αντίληψης είναι η απόρριψη της οργάνωσης με δομημένη ιεραρχία. Θεωρείται ότι η δομή μιας οργάνωσης και η ιεραρχία αναπαράγει την εξουσία και την καταπίεση. Γι’ αυτό διαμορφώνουν χαλαρές μορφές οργάνωσης, χωρίς «ιεραρχικές σχέσεις» (λ.χ. Πρόεδρο ή Διοικητικό Συμβούλιο), οι οποίες, παρά τον αφορισμό τους ως προς την εξουσία, σχετίζονται με την αστική εξουσία, αφού χρηματοδοτούνται από αυτή. Με βάση τη μετανεωτερικότητα, η διέξοδος βρίσκεται στην εξατομίκευση του ενεργού υποκειμένου και τελικά στις ατομικές λύσεις. Πίσω από τα περίτεχνα και εξεζητημένα λόγια του ακαδημαϊκού φεμινισμού, που τον τελευταίο καιρό όλο και ευρύτερα προπαγανδίζεται από τα αστικά ΜΜΕ (έντυπα και ηλεκτρονικά), κρύβεται η επιθυμία της αστικής τάξης για πολιτική και κοινωνική αδράνεια των γυναικών της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων. Προβάλλεται ως μέγιστη κοινωνική αξία η ανοχή, η αποδοχή κάθε διαφορετικής προσωπικής επιλογής, αφού ο «φόβος του άλλου» γεννάει προβλήματα που δεν έχει λύσει μέχρι σήμερα ο καπιταλισμός και αποτελούν αγκάθια στο στόχο του για συσσώρευση νέων κερδών. Τελικά η ανοχή δεν είναι τίποτα άλλο από ανοχή στην εκμεταλλευτική κοινωνία!

Γι’ αυτό άλλωστε ο μετα-μοντερνισμός επικρίνει το Μαρξισμό, που επιστημονικά τεκμηρίωσε την ταξική διαίρεση των κοινωνιών, τη συγκρότησή τους από μεγάλες ομάδες διαφορετικών ατόμων που ταξικά ομαδοποιούνται στη βάση αντικειμενικών γενικών συμφερόντων, τα οποία καθορίζονται από τη σχέση τους με τα μέσα παραγωγής. Στις τάξεις εντάσσονται άνδρες και γυναίκες που έχουν κοινά συμφέροντα και κοινό εχθρό. Ιδιαίτερα στο σύγχρονο καπιταλισμό δεν υπάρχει τίποτα που να ενώνει τις γυναίκες της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων με τις αστές γυναίκες.

 

Η ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΟΠΟΡΤΟΥΝΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΖΗΤΗΜΑ
ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ

Γνήσιος απόγονος των νεοφεμινιστικών αντιλήψεων με πολλές «μετανεωτεριστικές» προσμίξεις τα τελευταία χρόνια είναι οι θέσεις του γυναικείου δικτύου του ευρωπαϊκού φορέα του δεξιού οπορτουνισμού, Κόμματος της Ευρωπαϊκής Αριστεράς (ΚΕΑ), καθώς και του γυναικείου δικτύου του (EL FEM).

Οι απόψεις των δεξιών οπορτουνιστών είναι αποκαλυπτικές, τόσο για το πώς αντιλαμβάνονται το χαρακτήρα της ΕΕ, όσο κυρίως για το πώς τοποθετούνται στις κυρίαρχες πολιτικές επιλογές αυτού του ιμπεριαλιστικού κέντρου όσον αφορά την κοινωνική θέση της γυναίκας και τις ιδιαίτερες ανάγκες της.

Το EL FEM στα πλαίσια του ΚΕΑ δε θεωρεί ότι η ΕΕ αποτελεί μια ιμπεριαλιστική ένωση που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των μονοπωλίων, αλλά ότι «στην πολιτική της ζωή έχει γίνει μια απότομη στροφή προς τα δεξιά ενάντια στα πολιτικά συμφέροντα της πλειοψηφίας των πολιτών»24. Ετσι υποστηρίζει ότι μπορεί να βελτιωθεί, να μετεξελιχτεί σε ΕΕ με «νέα πολιτική» και με «νέο ρόλο στον κόσμο»25.

Το EL FEM, σύμφωνα με τα ντοκουμέντα του 1ου Συνεδρίου του ΚΕΑ, όχι μόνο εξομοιώνει την ταξική εκμετάλλευση με τη φυλετική καταπίεση, αλλά προτάσσει τη δεύτερη ως κύρια αιτία των δεινών των γυναικών: «Η αντιπαράθεση ανάμεσα στα φύλα δεν είναι κατώτερη από την αντιπαράθεση των τάξεων. Σε σχέση με την πατριαρχική αρχή της ιεράρχησης των διαφόρων μορφών κοινωνικών αντιθέσεων, εμείς πρέπει να ξεσκεπάσουμε τις συγκεκριμένες αλληλοεπιδράσεις και περιορισμούς […] Οι πατριαρχικές κοινωνίες έχουν διαμορφωθεί αργά ως κοινωνίες διαστρωματωμένες πάνω στις γραμμές του φύλου […] Σήμερα, όπως χθες, η πολιτική είναι πατριαρχική. Δεν μπορούμε να φανταστούμε τις πολιτικές μας με μια σπονδυλική στήλη, που θα είναι μόνο ο ταξικός αγώνας, συμπληρωμένος από φεμινιστικά περιβαλλοντικά, εθνοτικά και σεξουαλικής επιλογής ζητήματα»26. Στο 2ο Συνέδριο της Πράγας, το 2007, το EL FEM διακηρύσσει ότι «συνεχίζει να παλεύει […] ενάντια σε μία νεοφιλελεύθερη και πατριαρχική δομή, που χρειάζεται τη σκλαβιά των γυναικών για τη διατήρηση του δικού της στάτους κβο»27.

Η κυρίαρχη προβολή της πατριαρχικής κοινωνίας μόνο σύγχυση μπορεί να δημιουργήσει στις γυναίκες αφήνοντας στο απυρόβλητο την αιτία της γυναικείας καταπίεσης, το ταξικό εκμεταλλευτικό σύστημα. Οι γυναίκες βέβαια στον καπιταλισμό είναι «υποδουλωμένες, καταπιεζόμενες από την κυριαρχία των αντρών, από την εξουσία του εργοδότη και από ολόκληρη την αστική κοινωνία στο σύνολό της»28 και «το παλιό δικαίωμα κυριαρχίας του άντρα εξακολουθεί να υπάρχει υπό κεκαλυμμένη μορφή»29. Ομως η αντίληψη ότι η κυριαρχία του άνδρα πάνω στη γυναίκα είναι η κυρίαρχη μορφή εκμετάλλευσης στο σημερινό σύστημα, έχει ως αποτέλεσμα να υποβαθμίζεται πλήρως ο καθοριστικός ρόλος της ταξικής πάλης για την ισοτιμία και τη χειραφέτηση της γυναίκας, γεγονός που ομολογείται ευθαρσώς από τις νεοφεμινίστριες σήμερα σε σχέση με το παρελθόν. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι η φυλετική καταπίεση αποτελεί ασήμαντη πλευρά της ταξικής εκμετάλλευσης. Κάτι τέτοιο εξάλλου θα υποβάθμιζε την αναγκαιότητα του γυναικείου κινήματος και θα αντιμετώπιζε την επίτευξη της ισότητας ως αποτέλεσμα που έρχεται αυτόματα με την ανατροπή του καπιταλισμού και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, παραγνωρίζοντας την ιδιαιτερότητά του σε σύγκριση με τα άλλα κοινωνικά λαϊκά προβλήματα.30

Δε λείπουν από το λόγο του EL FEM διακηρύξεις κατά της φτώχειας των γυναικών: «Καταδικάζουμε τη φτώχεια ειδικά τη γυναικεία, εξ ου και ο όρος “εκφεμινισμός της φτώχειας”»31. Αλλά μένουν στην επιφάνεια, αποκρύπτοντας την ουσία, την αιτία του φαινομένου. Η ίδια η φύση του καπιταλιστικού συστήματος, ο όρος ύπαρξής του που είναι το ατομικό κέρδος, είναι που γεννάει την ανεργία, τη μερική απασχόληση, τη δουλειά χωρίς ασφάλιση, που φορτώνει τις γυναίκες νέα βάρη με την απουσία δωρεάν δημόσιων κοινωνικών παροχών και αυτό αποσιωπάται σκόπιμα. Οι αόριστες επικλήσεις τους στην ηθική καταδίκη -«εμμένουμε ότι η φτώχεια είναι ηθικά απαράδεκτη στον κόσμο μας και γι’ αυτό πρέπει να εξαλειφθεί»32- αφήνουν στο απυρόβλητο την πολιτική της ΕΕ και των κυβερνήσεων των κρατών-μελών της που ευθύνονται για τα δεινά των γυναικών των λαϊκών στρωμάτων.

Στην ουσία, ΚΕΑ και EL FEM είναι ενσωματωμένα και συμβιβασμένα με την αντεργατική-αντιλαϊκή πολιτική, όπως εξειδικεύεται και στις γυναίκες. Γι’ αυτό κάνουν λόγο για «διασφάλιση της εργασίας που να επιτρέπει στους ανθρώπους να συμφιλιώσουν την επαγγελματική, ιδιωτική και οικογενειακή ζωή»33, που αποτελεί την τελευταία δεκαετία βασική πολιτική της ΕΕ στο όνομα της ισότητας και υποκρύπτει την πρόθεσή της να γίνουν οι γυναίκες γέφυρα για να εφαρμοστούν τα πλέον αντιδραστικά μέτρα, γι’ αυτές και για το σύνολο της εργατικής τάξης.

Το EL FEM υποστηρίζει ότι αιτία των προβλημάτων των γυναικών της Ευρώπης είναι η κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης πολιτικής στην ΕΕ και όχι ο ίδιος ο χαρακτήρας της. Σύμφωνα με την οπτική του, « η πολιτική της ΕΕ για την ισότητα των φύλων έχει ακυρωθεί από τις νεοφιλελεύθερες δράσεις»34, υπονοώντας ότι υπήρχε πριν σωστή πολιτική της ΕΕ προς όφελος των εργαζομένων γυναικών και σήμερα ακυρώνεται λόγω του νεοφιλελευθερισμού. Η λύση για το EL FEM βρίσκεται «μόνο στην οπτική του φύλου που μπορεί να χτυπήσει τις ρίζες της νέας νεοφιλελεύθερης αντίληψης, η οποία χρησιμοποιεί τους πολέμους, τη βία και τον κοινωνικό αποκλεισμό για να εξαναγκάσει τους λαούς να δεχτούν την καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση»35. Αυτή η «σοσιαλδημοκρατική» προσέγγιση αποσιωπά ότι τα πιο σκληρά και αντιλαϊκά μέτρα σε βάρος των γυναικών των λαϊκών στρωμάτων έχουν προωθηθεί και εφαρμοστεί από σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις. Ομολογεί ότι δεν επιδιώκει σύγκρουση με το καπιταλιστικό σύστημα που είναι η μήτρα της ταξικής εκμετάλλευσης και της γυναικείας ανισοτιμίας, αλλά μια μορφή διαχείρισής του, τη νεοφιλελεύθερη, ότι αντιπαρατίθεται «μέσα από την οπτική του φύλου». Προτάσσει, όπως και η ίδια η ΕΕ στα επίσημα κείμενά της, την αμφισβήτηση των στερεοτύπων για τους ρόλους των δύο φύλων στην εκπαίδευση κι έτσι πλειοδοτεί στην επιχειρηματολογία για το πέρασμα αντιδραστικών καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων. Συγκεκριμένα υποστηρίζει ότι «η εκπαίδευση και η πρόληψη έχουν προτεραιότητα, έτσι ώστε να αμφισβητούνται τα «ματσό» στερεότυπα από τα πρώτα μαθητικά χρόνια και στο εξής να επιτρέπεται η εξέλιξη των νοοτροπιών»36. Η ανάγκη αυτή έχει βέβαια τη δική της αξία για την υπόθεση της ισοτιμίας, όμως δεν αποτελεί το πρωταρχικό αίτιο αλλά το παράγωγο της ανισότιμης θέσης της γυναίκας στον καπιταλισμό.

Στο ίδιο μοτίβο των κυρίαρχων προταγμάτων της ΕΕ για τις γυναίκες βρίσκεται και η αναφορά του EL FEM στη συμμετοχή των γυναικών στα Κέντρα Λήψης Αποφάσεων (ΚΛΑ): «Η αντίθεση ανάμεσα στην αύξηση της παρουσίας των γυναικών στις αναρίθμητες περιοχές της κοινωνικής ζωής και στην απουσία τους στους χώρους όπου ψηφίζονται οι νόμοι και παίρνονται οι αποφάσεις που επηρεάζουν το σύνολο της κοινωνίας, δεν είναι συμβατή με την εφαρμογή της δημοκρατίας, που στηρίζεται στην αρχή της ισότητας»37. Γι’ αυτό διεκδικεί «ίση συμμετοχή και εκπροσώπηση των γυναικών στην πολιτική και σε όλους τους θεσμούς λήψης αποφάσεων, συμπεριλαμβανομένου του 50% όλων των θέσεων στους οργανισμούς της ΕΕ»38.

Η μεγαλύτερη συμμετοχή βέβαια των γυναικών της εργατική τάξης ή των αυτααπασχολούμενων στην κοινωνική και πολιτική ζωή, καθώς και στη δράση του ταξικού και γενικότερα του ριζοσπαστικού λαϊκού κινήματος, αποτελεί θετικό βήμα στην υπόθεση του γυναικείου ζητήματος. Ομως οι νεοφεμινίστριες δεν ενδιαφέρονται, τόσο για τη συμμετοχή των γυναικών από την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα σε ταξικά προσανατολισμένα συνδικάτα, οργανώσεις αυτοαπασχολούμενων, γενικά σε κοινωνικές οργανώσεις με αντιιμπεριαλιστικό-αντιμονοπωλιακό προσανατολισμό, όσο για τη συμμετοχή των γυναικών στους θεσμούς του αστικού κράτους, των διεθνικών ιμπεριαλιστικών οργανισμών και στις ανώτερες θέσεις των καπιταλιστικών επιχειρήσεων. Γι’ αυτό τα αμείλικτα ερωτήματα που θέτει η ίδια η ζωή αγνοούνται σκόπιμα από τις νεοφεμινίστριες. Πρώτον, ποιες γυναίκες θα βρεθούν στο κέντρα αυτά; Συνήθως πρόκειται για μια ελίτ γυναικών της αστικής τάξης που δεν μπορεί ούτε και θέλει να εκφράσει τα προβλήματα των γυναικών των λαϊκών στρωμάτων. Γι’ αυτό συχνά από τέτοιες θέσεις, γυναίκες συγκρούονται με τους αγώνες και τα αιτήματα του εργατικού, του γυναικείου, γενικότερα του λαϊκού κινήματος, εκφράζοντας τα συμφέροντα της τάξης τους.Δεύτερον, ποια πολιτική θα υλοποιήσουν οι γυναίκες αυτές; Μα φυσικά την πολιτική των συμφερόντων της αστικής τάξης, μέσω των θεσμών στους οποίους συμμετέχουν, σχεδιάζουν, υλοποιούν και προπαγανδίζουν αυτήν την πολιτική. Επομένως, όσο και να αυξάνεται το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών της αστικής τάξης στους θεσμούς του αστικού κράτους, η ουσία της πολιτικής δεν αλλάζει. Αλλωστε τα πλέον αντιλαϊκά μέτρα για τις γυναίκες προωθούνται και από γυναίκες.

Η υπόθεση συμμετοχής των γυναικών της εργατικής τάξης στην πολιτική και κοινωνική δράση είναι κυρίαρχο ζήτημα και για το ταξικά συνεπές εργατικό συνδικαλιστικό και για το ριζοσπαστικό μαχητικό γυναικείο κίνημα. Η συμμετοχή των γυναικών της εργατικής τάξης, των αυτοαπασχολούμενων, στο συνδικάτο, στο γυναικείο σύλλογο, στον αγροτικό ή επαγγελματικό σύλλογό τους και κυρίως στο Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενισχύσει τη λαϊκή συμμαχία και θα επιταχύνει την ανατροπή του καπιταλισμού. Εξάλλου, όπως έλεγε ο Λένιν, «χωρίς τις γυναίκες δεν μπορεί να υπάρξει πραγματικό μαζικό κίνημα»39. Είναι αποκαλυπτική λοιπόν η υποκρισία της αστικής τάξης όσον αφορά τη συμμετοχή των γυναικών στους θεσμούς της.

Από την αναφορά στα φαινόμενα βίας κατά των γυναικών, αλλά και στην εμπορία γυναικών, που σήμερα οξύνονται, απουσιάζουν παντελώς οι κοινωνικές αιτίες του φαινομένου. Εξάλλου καμία νομοθετική ρύθμιση, που ούτως ή άλλως απαιτείται, δεν μπορεί από μόνη της να λύσει το τεράστιο αυτό πρόβλημα, αν δεν υπάρξουν οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές προϋποθέσεις εξάλειψής του.

Τέλος, το EL FEM, αγκιστρωμένο στο αντικομμουνιστικό του μένος, στρέφει τα βέλη κατά του σοσιαλισμού: «Να επεξεργαστούμε μαζί με τις γυναίκες της Ανατολικής Ευρώπης μια δυνατή και βαθιά κριτική του σταλινισμού και του υπαρκτού σοσιαλισμού»40, αφού «ο κομμουνισμός και συνολικά η αριστερά δεν κατάφεραν να υπερβούν την πατριαρχία»41.

Παρά τις κριτικές παρατηρήσεις για την πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού, κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει ιστορικά την ώθηση που έδωσε στην υπόθεση της ισοτιμίας της γυναίκας, τόσο στο νομοθετικό όσο και στο πρακτικό κοινωνικό επίπεδο. Τα αποτελέσματα των ανατροπών στο γυναικείο πληθυσμό των σοσιαλιστικών χωρών (ανεργία, πορνεία, εξαθλίωση, μετανάστευση, κάθετη πτώση του προσδόκιμου ζωής κλπ.) είναι οφθαλμοφανή και δε χρήζουν καμιάς περαιτέρω ανάλυσης. Επιβεβαιώνεται δε σήμερα περισσότερο από ποτέ ότι σοσιαλισμός και ισοτιμία της γυναίκας βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους.

 

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Οι Μαρξ - Ενγκελς και στη συνέχεια ο Λένιν απέδειξαν ότι η απελευθέρωση της γυναίκας από την ταξική εκμετάλλευση και τη διπλή καταπίεση, η πραγματική ισοτιμία της με τον άνδρα μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Το ΚΚΕ από την ίδρυσή του συνέβαλε καθοριστικά στην αποκάλυψη της ουσίας του γυναικείου ζητήματος. Αντιπάλεψε τις σκοταδιστικές αντιλήψεις για τη γυναικεία πνευματική και βιολογική κατωτερότητα, για το μονοδιάστατο ρόλο της γυναίκας στην οικογένεια. Ανέπτυξε ιδεολογικοπολιτική διαπάλη με τις μικροαστικές αντιλήψεις, την επίδραση του οπορτουνισμού στο γυναικείο κίνημα που αποπροσανατολίζει, δημιουργεί συγχύσεις και τελικά ενσωματώνει στην ιδεολογία και πολιτική της αστικής τάξης κυρίως τμήματα μισθωτών επιστημόνων γυναικών αλλά και από λαϊκά στρώματα. Το ΚΚΕ ανέδειξε το ζήτημα ότι καμιά πρόοδος δεν μπορεί να σημειωθεί στο εργατικό-λαϊκό κίνημα, πολύ περισσότερο να απαλλαγεί ο λαός από την ταξική εκμετάλλευση και τον κλοιό του ιμπεριαλισμού, δίχως τη μαζική συμμετοχή των εργαζόμενων γυναικών, των γυναικών που ανήκουν στα λαϊκά στρώματα. Χωρίς την οργάνωση των γυναικών στην πάλη και την πολιτική τους συνειδητοποίηση για την αναγκαιότητα να εντάξουν τον αγώνα τους στην πάλη για το σοσιαλισμό, δεν μπορεί να ανατραπεί το ταξικό εκμεταλλευτικό σύστημα, να μπει στο δρόμο επίλυσης η γυναικεία ανισοτιμία, να πραγματοποιηθεί η χειραφέτηση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

* Η Χριστίνα Σκαλούμπακα είναι μέλος της Διατμηματικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ για την Ισοτιμία και τη Χειραφέτηση των Γυναικών.

1. Αλέκας Παπαρήγα: «Για την απελευθέρωση της γυναίκας», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», 1984, σελ. 33.

2. Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 89.

3. Βλέπε Φρ. Ενγκελς: «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», εκδ. «Μπάυρον».

4. Μαρξ προς Κούγκελμαν 12.12.1868, «Για το Γυναικείο Ζήτημα» εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1987, σελ. 74.

5. Valerie Bryson: «Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία», εκδ. «Μεταίχμιο», Αθήνα, 2004, σελ. 34.

6. Ο.π.

7. Συλλογή κειμένων «Η εξέγερση αρχίζει από παλιά. Σελίδες από τα πρώτα βήματα του γυναικείου κινήματος», «Εκδοτική Ομάδα Γυναικών», Αθήνα, 1981, σελ. 21. Επίσης Sheila Rowbotham: «Στο Περιθώριο της Ιστορίας 300 χρόνια γυναικείας καταπίεσης και αγώνων», εκδ. «Γνώση», Αθήνα, 1984, σελ. 33.

8. Ελένης Βαρίκα: «Η εξέγερση των κυριών», εκδ. «Κατάρτι», Αθήνα, 1996, σελ. 315.

9. Β. Ι. Λένιν: «Προς τις γυναίκες - εργάτριες», «Για το Γυναικείο Ζήτημα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1987, σελ. 120.

10. Β. Ι. Λένιν: «Η διεθνής ημέρα των εργατριών», «Για το Γυναικείο Ζήτημα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1987, σελ. 122.

11. Αλέκας Παπαρήγα: «Για την απελευθέρωση της γυναίκας», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», 1984, σελ. 46.

12. Valerie Bryson: «Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία», εκδ. «Μεταίχμιο», Αθήνα, 2004, σελ. 341.

13. Ο.π. σελ. 258.

14. Βλέπε Mary Evans: «Φύλο και Κοινωνική Θεωρία», εκδ. «Μεταίχμιο», Αθήνα, 2003 και Μαριλένας Σημίτη: «Ιδεολογικές Αντιπαραθέσεις και Πολιτικά Διλήμματα στο Σύγχρονο Φεμινιστικό Κίνημα», www.paremvassi.gr.

15. Αλέκας Παπαρήγα: «Για την απελευθέρωση της γυναίκας», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», 1984, σελ. 49.

16. Βλέπε Φρ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».

17. Ann Oakley: «Sex, Gender and Society», εκδ. «Maurice Temple Smith», Λονδίνο, 1972. Robert Stoller: «Sex and Gender: On the Development of Masculinity and Femininity», Λονδίνο, «Hogarth Press», 1968. Kate Millett: «Sexual Politics», Λονδίνο, εκδ. «Virago», 1985.

18.Βλέπε Προλογικό σημείωμα της Δήμητρας Κογκίδου και του Φώτη Πολίτη στο βιβλίο «Το κοινωνικό φύλο», R.W.Connell, εκδ. Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2006.

19.Valerie Bryson: «Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία», εκδ. «Μεταίχμιο», Αθήνα, 2004, σελ. 357.

20. Γιώτας Παπαγεωργίου: «Ηγεμονία και Φεμινισμός», εκδ. «Τυπωθήτω», Αθήνα, 2008, σελ. 119.

21. Valerie Bryson: «Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία», εκδ. «Μεταίχμιο», Αθήνα, 2004, σελ. 357.

22. Γιώτας Παπαγεωργίου: «Ηγεμονία και Φεμινισμός», εκδ. «Τυπωθήτω», Αθήνα, 2008, σελ. 119.

23. R.W. Connell: «Το κοινωνικό φύλο», εκδ. «Επίκεντρο», Θεσσαλονίκη, 2006, σελ. 11 και 295. 24. Motion Women’s Assembly on EL fem Manifesto, 2ο Συνέδριο, Πράγα, 2007.

25. Ο.π.

26. EL FEM: «Μια φεμινιστική εναλλακτική πρόταση για μια άλλη Ευρώπη», Αθήνα, 2005.

27. Manifesto for the Women’s Assembly, 2οΣυνέδριο, Πράγα, 2007.

28. Κλάρα Τσέτκιν: «Συνομιλία με το Λένιν για το “Γυναικείο Ζήτημα”», εκδ. «Ριζοσπάστης», Μάρτιος, 2002, σελ. 12.

29. Ο.π., σελ. 14.

30. Αλέκας Παπαρήγα: «Για την απελευθέρωση της γυναίκας», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», 1984, σελ. 64.

31. EL FEM: «Μια φεμινιστική εναλλακτική πρόταση για μια άλλη Ευρώπη», Αθήνα, 2005 και EL FEM: «Left feminism can open new ways for social struggles in Europe», 2ο Συνέδριο, Πράγα 2007.

32. EL FEM: «Μια φεμινιστική εναλλακτική πρόταση για μια άλλη Ευρώπη», Αθήνα, 2005 και EL FEM: «Left feminism can open new ways for social struggles in Europe», 2ο Συνέδριο, Πράγα 2007.

33. EL FEM: «Μια φεμινιστική εναλλακτική πρόταση για μια άλλη Ευρώπη», Αθήνα, 2005 και EL FEM: «Για μια φεμινιστική Ευρώπη», Βερολίνο 29.11.2008.

34. EL FEM: «Για μια φεμινιστική Ευρώπη», Βερολίνο 29.11.2008.

35. «Motion Women’s Assembly on EL fem Manifesto», 2οΣυνέδριο, Πράγα, 2007.

36. EL FEM: «Μια φεμινιστική εναλλακτική πρόταση για μια άλλη Ευρώπη», Αθήνα, 2005.

37. Ο.π.

38. EL FEM: «Για μια φεμινιστική Ευρώπη», Βερολίνο 29.11.2008.

39. Κλάρα Τσέτκιν: «Συνομιλία με το Λένιν για το “Γυναικείο Ζήτημα”», εκδ. «Ριζοσπάστης», Μάρτιος, 2002, σελ. 10.

40. EL FEM, Feminist Manifesto, 2005.

41. Ο.π.

Πηγή:- ΚΟΜΕΠ