Το λεξικό της κρίσης (αναδημοσίευση)

(αναδημοσίευση από το περιοδικό NEMECIS http://goo.gl/U6KUe)
Αναδιάρθρωση ή επιμήκυνση του χρέους; «Κούρεμα» ή ανταλλαγή ομολόγων; Πόσο θα αυξηθούν ή θα μειωθούν τα spreads; Τον τελευταίο χρόνο μπήκαν στη ζωή μας νέες ορολογίες, που μπερδεύουν, δημιουργούν σύγχυση ή ακόμα και σκοπίμως οδηγούν σε λανθασμένα συμπεράσματα.

Όλα όμως ξεκινούν από ένα πραγματικό γεγονός: Η χώρα αλλά και όλες οι μεγάλες οικονομικές δυνάμεις του πλανήτη βρίσκονται σε κρίση. Πριν από τρία χρόνια, εάν κάποιος μιλούσε για την επερχόμενη οικονομική καταστροφή του υπερκαταναλωτικού μοντέλου που δημιουργήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, οι υπόλοιποι θα τον χαρακτήριζαν τουλάχιστον τρελό και φαντασιόπληκτο…
Από τον Οκτώβριο του 2009, ωστόσο, όλοι μιλούσαν για χρηματοοικονομική κρίση, που ξεκινούσε από τον τραπεζικό τομέα των μεγάλων χωρών. Στη συνέχεια, απλώθηκε σε άλλους τομείς και έφτασε να γίνει κρίση του συστήματος.
Σε μία προσπάθεια να κατανοήσουμε τις ορολογίες, αλλά και τις εκφράσεις που χρησιμοποιούν οι ειδικοί για να περιγράψουν τις πτυχές της οικονομικής κρίσης, η NEMECIS επιχειρεί να φωτίσει πτυχές των εξελίξεων που ζούμε καθημερινά τους τελευταίους μήνες και να προβάλει όλες εκείνες τις παραμέτρους που επηρεάζουν την καθημερινή ζωή όλων μας. Η καταγραφή δεν γίνεται με αλφαβητική σειρά, αλλά ξεκινώντας από τις πιο σημαντικές και πιο ενδιαφέρουσες έννοιες.


Οικονομική κρίση: Σύμφωνα με τα ετυμολογικά λεξικά, ο όρος «κρίση» σημαίνει «περίοδος ανωμαλίας με δυσχέρειες και κινδύνους», ακριβώς αυτή που ζούμε από τα μέσα του 2009. Σύμφωνα με τα εξειδικευμένα εγχειρίδια, οικονομική κρίση είναι «φάση του καπιταλιστικού κύκλου, στη διάρκεια της οποίας πραγματοποιείται βίαιη επαναφορά των αναλογιών αναπαραγωγής, που παραβιάστηκαν στην πορεία ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας». (Σύντομο Κοινωνικοπολιτικό Λεξικό, σελ. 166, Σύγχρονη Εποχή, 1981) Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σημειώνεται απόλυτη μείωση της παραγωγής, υποαπασχόληση στις παραγωγικές επιχειρήσεις, ανεργία και παραβιάζονται βασικές αρχές λειτουργίας συνολικά του συστήματος. Αποτέλεσμα αυτού είναι να καταστρέφονται οι πιο ευάλωτες (όχι πάντα οι πιο αδύναμες) επιχειρήσεις και τη θέση τους στην αγορά να καταλαμβάνουν όσες έχουν ισχυρότερες «άμυνες», με αποτέλεσμα να αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων, οι ισχυροί να γίνονται ισχυρότεροι και οι αδύναμοι να μεταφέρονται σε συνθήκες απόλυτης ανέχειας. Οι κρίσεις αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της καπιταλιστικής οικονομίας, καθώς τροφοδοτούνται από τη βασική αντίθεση του συστήματος: Τον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής (όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι παράγουν προϊόντα) και στην ατομική ιδιοποίηση των αποτελεσμάτων της, δηλαδή του κέρδους που προκύπτει από την πώληση των προϊόντων. Η συσσώρευση τεράστιου πλούτου σε πολύ λίγους δημιουργεί την κρίση, καθώς γεννάται η ανάγκη να καταστραφεί ένα μέρος αυτού του κεφαλαίου, ούτως ώστε να ξεκινήσει και πάλι η διαδικασία της παραγωγής νέου πλούτου.

Δημόσιο Χρέος: Κάθε χώρα λειτουργεί όπως και μία επιχείρηση: Για να χρηματοδοτήσει τις εσωτερικές ανάγκες της, προβαίνει σε δημοπρασίες κρατικών τίτλων (ομόλογα, έντοκα γραμμάτια). Το σύνολο των κεφαλαίων που απορροφά από τις δημοπρασίες αυτές σχηματίζει το Δημόσιο Χρέος. Συνήθως, οι δανειστές ενός κράτους προέρχονται από το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα. Ωστόσο, μπορεί να συμμετάσχουν με τους δικούς τους φορείς και άλλα κράτη. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το χρέος μιας χώρας χρησιμοποιείται από όσους έχουν δανείσει χρήματα για να ασκηθούν πιέσεις, ώστε να υπάρξουν συγκεκριμένα οικονομικά, πολιτικά ή και γεωστρατηγικά ανταλλάγματα, ακριβώς όπως λειτουργεί απέναντι στην Ελλάδα η τρόικα.

Τίτλοι Δημοσίου: Ομόλογα (πολυετείς τίτλοι) ή έντοκα γραμμάτια (τίτλοι με ημερομηνία λήξης λίγων μηνών) που εκδίδει ένα κράτος, όταν έχει ανάγκη να δανειστεί συγκεκριμένα ποσά από ξένους χρηματοπιστωτικούς οίκους ή άλλα κράτη. Το επιτόκιο δανεισμού διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια της δημοπρασίας, μία διαδικασία δηλαδή που θυμίζει το πιο άγριο (και ανήθικο) παζάρι μεταξύ αγοραστή και πωλητή, όπου συνήθως ο τελευταίος βρίσκεται στη χειρότερη θέση. Με τη λήξη των τίτλων του δημοσίου, οι δανειστές απαιτούν να λάβουν τα χρήματα που τους υποσχέθηκαν κατά την αρχική δημοπρασία ή στη χειρότερη περίπτωση νέους τίτλους, που να αντιστοιχούν σε ανάλογου ύψους ποσά μαζί με τους τόκους. Και η τοκογλυφία συνεχίζει τους δικούς της κύκλους…

Spread: Μία ακόμη λέξη που μπήκε στην καθημερινότητά μας με το ξέσπασμα της κρίσης, αν και ήταν μπροστά μας σχεδόν καθημερινά, τουλάχιστον για όσους έχουν ένα (μικρό ή μεγάλο, δεν έχει σημασία) δάνειο. Πρόκειται για τη διαφορά που έχει το επιτόκιο ενός δανείου, σε σύγκριση με το επιτόκιο ενός άλλου δανείου. Στην περίπτωση των κρατικών τίτλων (ομόλογα και έντοκα γραμμάτια) το spread προκύπτει από τη σύγκριση του ελληνικού επιτοκίου δανεισμού με το αντίστοιχο της Γερμανίας, που είναι η ισχυρότερη οικονομία στην Ευρωζώνη και θεωρητικά τα δικά της επιτόκια είναι σταθερά (3%). Εάν, λοιπόν, η Ελλάδα δανειστεί με 6%, το spread ανέρχεται σε τρεις ποσοστιαίες μονάδες ή 300 μονάδες βάσεις (δηλαδή χωρίς την υποδιαστολή). Επειδή στον καπιταλισμό τα παιδιά του, οι αδίστακτοι κερδοσκόποι, βρίσκουν πάντα τρόπους να βγάζουν χρήματα από το πουθενά, τα spreads έγιναν κι αυτά χρηματιστηριακό «παιχνίδι», με αποτέλεσμα όσοι έχουν στα χέρια τους κρατικούς τίτλους να κερδοσκοπούν, πουλώντας κι αγοράζοντας τίτλους στη δευτερογενή αγορά.

CDS (Credit Default Swaps): Κι επειδή η διάθεση για κερδοσκοπία δεν χαλιναγωγείται στον καπιταλισμό, οι κερδοσκόποι βρήκαν κι άλλον τρόπο να μεγαλώσουν ακόμη περισσότερο τα κέρδη τους: Για κάθε κρατικό τίτλο υπάρχει και το λεγόμενο «ασφάλιστρο κινδύνου». Αυτό σημαίνει πως στην υποθετική περίπτωση κατά την οποία εάν ένας κερδοσκόπος χάσει τα χρήματα που δάνεισε σε ένα κράτος, να έχει ασφαλίσει το κεφάλαιό του! Όπως γίνεται εμφανές από αυτή κι από όλες τις άλλες περιπτώσεις, ο καπιταλισμός ενδιαφέρεται ελάχιστα για τη βιωσιμότητα ενός κράτους και δείχνει όλη του τη φροντίδα, παρέχοντας κάθε διευκόλυνση σε όλους εκείνους που χρησιμοποιούν με παρασιτικό τρόπο τα κεφάλαιά τους, για να πλουτίσουν, χωρίς να παράγουν τίποτε… Πουλάνε κι αγοράζουν τη δυστυχία ολόκληρων κρατών, έχοντας κάνει και… ασφάλεια από οποιονδήποτε κίνδυνο. Όσο για την πραγματική οικονομία, για τη φτώχεια και τη δυστυχία που επικρατεί στο ίδιο το κράτος που έχουν δανείσει, δεν τους ενδιαφέρει καθόλου. Αντιθέτως, κάνουν ό,τι μπορούν για να μεγαλώνουν τις κοινωνικές αντιθέσεις!

Αναδιάρθρωση χρέους: Πρακτική που εφαρμόζεται κυρίως στις επιχειρηματικές δραστηριότητες. Όταν τα βραχυπρόθεσμα δάνεια είναι δυσβάστακτα, ο επιχειρηματίας και ο τραπεζίτης (ή οποιοσδήποτε έχει τον ρόλο του δανειστή) συνεννοούνται και αλλάζουν τον χρόνο αποπληρωμής, με ανάλογη αλλαγή και στο επιτόκιο ή στις άλλες επιβαρύνσεις. Σπανίως συμβαίνει και το αντίθετο (αποπληρωμή του δανείου νωρίτερα), αλλά σίγουρα κάτι τέτοιο δεν το συναντάμε σε  περιόδους κρίσης… Η αναδιάρθρωση δεν συνεπάγεται αυτομάτως και διαγραφή χρέους. Συνήθως διασφαλίζει τα συμφέροντα του δανειστή.

Επιμήκυνση χρέους: Πρόκειται για τη μεταφορά της αποπληρωμής του χρέους σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου. Συνήθως αυτή η πρακτική αποβαίνει σε βάρος του δανειολήπτη και υπέρ του δανειστή, καθώς η αλλαγή στο χρόνο για την επιστροφή του δανείου οδηγεί σε πολύ μεγαλύτερα ποσά για τόκους, ακόμα κι εάν το ονομαστικό επιτόκιο είναι μικρότερο. Για παράδειγμα, ένα δεκαετές δάνειο με επιτόκιο 4% στοιχίζει τελικά περίπου 60% ακριβότερα από ότι ένα δάνειο πενταετούς διάρκειας με επιτόκιο 5%! Αυτή άλλωστε η τοκογλυφική πρακτική αποτελεί ένα από τα βασικά εργαλεία του καπιταλιστικού συστήματος κι έχει «αγιοποιηθεί» από το τραπεζικό σύστημα…

«Κούρεμα» χρέους: Ίσως η πιο άθλια μεταφορά στην ελληνική γλώσσα αγγλικού όρου (haircut) για τη διευθέτηση του χρέους ενός κράτους. Η κυβέρνηση ενός ανεξάρτητου και κυρίαρχου κράτους έρχεται σε συμφωνία με τους δανειστές για τη διαγραφή ενός μέρους του χρέους, ούτως ώστε αφενός να μειωθεί το συνολικό ύψος του χρέους κι αφετέρου οι δανειστές να εξασφαλίσουν πως θα εισπράξουν έστω ένα μέρος των χρημάτων που έδωσαν στο συγκεκριμένο κράτος. Για όλα αυτά, ωστόσο, βασική προϋπόθεση είναι να υπάρχει μία κυβέρνηση που να υπερασπίζεται την ανεξαρτησία και την κυριαρχία του κράτους της. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Μόνο που δεν μπορείτε να τα αναζητήσετε στο νότιο άκρο των Βαλκανίων.

Δημοσιονομικό Έλλειμμα: Όταν ο προϋπολογισμός της χώρας έχει περισσότερα έξοδα από τα έσοδα, τότε δημιουργείται το δημοσιονομικό έλλειμμα, το οποίο συνήθως καλύπτεται από εκδόσεις ομολόγων και άλλων κρατικών τίτλων, δημιουργώντας μεγαλύτερο δημόσιο χρέος. Σε παγκόσμιο επίπεδο, υπάρχουν ελάχιστες περιπτώσεις χωρών με καπιταλιστική οικονομική δομή, που έχουν καταφέρει να έχουν πλεονασματικούς προϋπολογισμούς. Μάλιστα, το μεγαλύτερο έλλειμμα στον προϋπολογισμό τους το καταγράφουν οι ΗΠΑ και είναι αστρονομικά μεγαλύτερο από εκείνο της Ελλάδα. Κι όμως, εκεί δεν θεωρείται πρόβλημα, καθώς οι Αμερικανοί θεωρούν πως είναι οι επικυρίαρχοι όλου του πλανήτη…

Τρόικα: Ο όρος προέρχεται από τη ρωσική λέξη, που σημαίνει το χειμερινό έλκηθρο το οποίο σέρνουν τρία άλογα. Χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίζει έναν φορέα ή μία ομάδα που αποτελείται από τρία συστατικά. Στην περίπτωσή μας, η τρόικα αποτελείται από εκπροσώπους του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) και της Κομισιόν (Ευρωπαϊκή Επιτροπή). Πρόκειται για τους τρεις επικυρίαρχους της χώρας, τους οποίους εγκατέστησε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ και σε αγαστή συνεργασία (κυβέρνηση και τρόικα) προωθούν μέτρα που καταργούν εργασιακά και ασφαλιστικά δικαιώματα, διαλύουν το κοινωνικό κράτος που είχε απομείνει και ισοπεδώνουν το βιοτικό επίπεδο του μέσου Έλληνα εργαζόμενου, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα. Έτσι, το κατά τα άλλα συμπαθέστατο και παραδοσιακό μεταφορικό μέσο της ρωσικής στέπας μετατράπηκε στο πιο αποτρόπαιο όργανο ξένων και εγχώριων οπαδών του άγριου καπιταλισμού, που ισοπεδώνει τη ζωή της συντριπτικής πλειονότητας των κατοίκων αυτής της χώρας.

Μνημόνιο: Έγγραφο που καταγράφει τα σημεία συμφωνίας και τις υποχρεώσεις των δύο πλευρών, που το έχουν υπογράψει. Στη διπλωματική πρακτική τέτοιου είδους κείμενα υπογράφονται σχεδόν καθημερινά, με αρχικό στόχο να διερευνηθούν οι δυνατότητες οριστικής συμφωνίας ή να διευθετηθούν διαφορές, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις δεν είναι δεσμευτικό. Στην περίπτωση της χώρας μας, το μνημόνιο αποτελεί τον… μπαμπούλα που χρησιμοποιεί η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ για να περάσει τα πιο αντιδραστικά μέτρα που ελήφθησαν την Ελλάδα, τουλάχιστον μετά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Το ίδιο το κείμενο του μνημονίου περιγράφει τις βασικές αλλαγές που οι δανειστές μας θεωρούν πως πρέπει να γίνουν στην οικονομία και στην κοινωνία, ούτως ώστε να αποταμιευτούν οι δόσεις του συνολικού δανείου ύψους 110 δισ. ευρώ. Η εξειδίκευση των μέτρων γίνεται κάθε δίμηνο ή τρίμηνο, όταν εκπρόσωποι της τρόικας ελέγχουν την πορεία της υλοποίησης των μέτρων και εκφράζουν εγγράφως τις εκτιμήσεις τους για τα επόμενα μέτρα… Πολύ απλά, το μνημόνιο αποτελεί το άλλοθι της κυβέρνησης για να κρύψει το γεγονός ότι έχει αποφασίσει να χρησιμοποιήσει τη μέθοδο του σοκ, για να υλοποιήσει όλες εκείνες τις πολιτικές που προκύπτουν από τις συμφωνίες του Μάαστριχτ και της Λισαβόνας. Και φυσικά ο απλός Έλληνας εργαζόμενος δεν μπορεί να περιμένει τίποτε το θετικό από αυτές τις συμφωνίες, που τις έχουν επεξεργαστεί και τις έχουν επιβάλει σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι μεγαλύτερες βιομηχανίες και το τραπεζικό σύστημα…

Ανάπτυξη: Λέξη άγνωστη για τη σημερινή ελληνική κυβέρνηση, καθώς όλα τα μέτρα που έλαβε, επικαλούμενη το μνημόνιο και την τρόικα, οδηγούν στον «στραγγαλισμό» της οικονομίας, αφαιρούν ρευστότητα από την αγορά και οδηγούν δεκάδες χιλιάδες επιχειρήσεις στο λουκέτο. Ακόμη και το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων, το οποίο μπορούσε να λειτουργήσει ως ένα σημαντικό εργαλείο σε αυτή τη δύσκολη συγκυρία, έχει σχεδόν μηδενιστεί, ενώ η μείωση της αγοραστικής ικανότητας των περισσότερων Ελλήνων φέρνει ακόμα μεγαλύτερη ύφεση…

Έξοδος από την κρίση: Οι ειδικοί λένε ότι χρειάζονται τουλάχιστον τρία τρίμηνα με θετικό πρόσημο στο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) για να υπάρξει σαφές μήνυμα πως η οικονομία επιστρέφει σε ρυθμούς ανάπτυξης. Το βασικό σημείο αυτής της εξέλιξης, ωστόσο, είναι πως η ανάπτυξη ξεκινά όταν ήδη έχει καταστραφεί ένας πολύ μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων, όταν οι πλούσιοι έχουν γίνει  πλουσιότεροι κι όταν οι εργαζόμενοι έχουν βιώσει στο πετσί τους την ανέχεια, άρα έχουν γίνει περισσότερο «ευέλικτοι». Στην περίπτωση της Ελλάδας, οι εκτιμήσεις για το ξεπέρασμα της κρίσης ποικίλλουν, αλλά πάντως δεν συμπίπτουν με την υπεραισιόδοξη άποψη της κυβέρνησης, που θεωρεί ότι σε δύο χρόνια θα επιστρέψουμε σε θετικούς ρυθμούς. Οι πιο μετριοπαθείς κάνουν λόγο για μία δεκαετία, ενώ υπάρχουν και οι πιο απαισιόδοξες εκτιμήσεις, που θεωρούν πως η αντίθετη κίνηση της οικονομίας θα ξεκινήσει μετά από 20 χρόνια! 


Συντάκτης: Κώστας Ψωμιάδης