Aπόψεις που συγκλίνουν: Ιngmar Βergman & Michael Haneke

Διαβαζoντας το βιβλιο του Ingmar Βergman "Laterna Magica" ο τιτλος του οποιου δεν αναφερεται σε κατι ...μαγικο, αλλα σε ενα μηχάνημα προβολής διαφανειών, τoν πρόδρομο των παλιών slides, που επηρεασε τοσο πολυ τον δεκαχρονο τοτε Ιngmar καταλαβαινει κανεις ποσο η παιδικη του ηλικια και ανατροφη επηρεασε τη ζωη του, μια ενδιαφερουσα ζωη που λιγοι μπορουν να περιγραψουν - εξ ισου καλα- και μεσα απο ταινιες. 

Η απουσια του θεου, οι υποκριτικες σχεσεις των ζευγαριων, οι σκεψεις για το θανατο, αλλα και το μεγαλειο της ζωης ηταν θεματα με το οποια ασχοληθηκε μια και τον απασχολουσαν απο τη παιδικη του ηλικια. Σαν γιος πάστορα ο Ιngmar Βergman ανατραφηκε με μεγαλη αυστηροτητα. H μητερα του ηταν μια γυναικα συμβιβασμενη που δεν τολμησε ποτε να ζητησει διαζύγιο απο τον παστορα, αν και ειναι σιγουρο οτι αυτο επιθυμουσε.

"Οδυνηρά και περιπεπλεγμένα" περιγραφει ο Βergman τα παιδικα του χρονια τα οποια άφησαν τα ίχνη τους στο έργο του και ετσι μεσα απο τις ταινιες που γυρισε προσπαθησε να δωσει απαντησεις στα ερωτηματα που τον απασχολουσαν.

Ενα βασικο σημειο στο βιβλιο ειναι η ανατροφή των παιδιων της οικογενειας, που βασιστηκε στα προτυπα της εποχης: Οπως ο ιδιος γραφει:

"Det mesta av vår uppfostran var baserat kring begrepp som synd, bekännelse, straff, förlåtelse och nåd, konkreta faktorer i barnens och föräldrarnas relationer med varandra och gud. I detta fanns en inbyggd logik som vi accepterade och trodde att vi förstod. Möjligen bidrog detta faktum till vårt handfallna anammande av nazismen. Vi hade aldrig hört talas om frihet och visste ännu mindre hur den smakade I ett hierarkiskt system är alla dörrar stängda ".

"Το μεγαλυτερο μερος της ανατροφης μας ηταν βασισμενο γυρω απο τη λογική της αμαρτίας, εξομολόγησης, τιμωρίας, συγχώρεσης και χαριτος, δλδ πολυ συγκεκριμενους παράγοντες στις σχεσεις των παιδιών και των γονιών και μεταξύ τους και με το Θεό. Υπηρχε μια ενσωματωμένη λογική σε ολα αυτα την οποία αποδεχόμασταν και νομίζαμε ότι καταλαβαίναμε. Ειναι πιθανο αυτή η κατάσταση να συντέλεσε και στην δικη μας αποδοχή του ναζισμού χωρις αντιρρησεις. Ποτέ δεν είχαμε ακούσει τη λέξη ελευθερία και σίγουρα δεν την είχαμε γευτεί ποτέ. Σ ένα ιεραρχικό σύστημα, όλες οι πόρτες είναι κλειστές".

Ο Bergman εξομολογειται οι γονεις του δεν δισταζαν σε περιπτωση ανυπακοης του να τον κλεινουν σε μια ...ντουλαπα για λιγη, ή αρκετη ωρα, κατι που σημερα ακουγεται παραλογο, ειδικα οταν σκεφτει κανεις οτι το παιδι υπεφερε απο φοβια για το σκοταδι! Ειδικα μετα απο τις διηγησεις της υπηρετριας στη κουζινα οτι στη ντουλαπα αυτη ζουσε ενα πλασμα που ετρωγε τα δακτυλα των ποδιων των μικρων παιδιων που ηταν ατακτα, ο Ιngmar ελεγε οτι απο φοβο μην του συμβει το ιδιο σκαρφαλωνε στα ραφια της ντουλαπας, ή κρεμιοταν απο γανζους μεσα στη ντουλαπα ωστε να αποφυγει τη ...σκληρη αυτη "τιμωρια"! Μονο διεξοδο του μετα απο αρκετες φορες που τον ειχαν κλεισει εκει ηταν μια λαμπα που εβαλε ο ιδιος στη ντουλαπα και καθε φορα που τον εκλειναν εκει εκεινος φανταζοταν οτι εβλεπε σινεμα για να μη φοβαται!

Οταν σαν μικρο παιδι ...κατουριοταν επανω του τον υποχρεωναν να φορα ολη τη μερα μια κοκκινη φουστα μεχρι τα γονατα για να τον βλεπουν ολοι στο σπιτι και να τον κοροιδευουν. Οταν επροκειτο για σοβαροτερα παραπτωματα η τιμωρια ηταν ραβδισμα και μετα οσα παιδια υπεπεπταν σε παραπτωματα επρεπε να φιλησουν το χερι του πατερα και να πανε για υπνο νηστικα!

Ο Βergman γραφει, αργοτερα, οτι καταλαβε την απελπισια των γονιων του. "Η οικογενεια ενος κληρικου ζει εκτεθειμενη στα ματια ολων. Το σπιτι ηταν παντα ανοικτο για ολους. Η κριτικη και τα σχολια ολων ειναι συνεχη. Και ο πατερας και η μητερα ηταν τελειομανεις που σιγουρα υπεφεραν απο τετοια μεγαλη πιεση. Οι δυο γιοι τους ειχαν χαρακτηριστικα που "παιδευαν" και τους ιδιους. Ο πατερας κατεβαλλε σχεδον ολη η δυναμη της θέλησης του για να τον "σπάσει" κάτι που σχεδόν πετυχε. Η αδελφη μου που απαντουσε με αυταπαρνηση και λιγο φοβισμενα την αγαπουσαν περισσοτερο οι γονεις μας".

Αυτα που περιγραφει ο Βergman σχετικα με τη φυση της τιμωριας εχουν επισης ακουστει και απο εναν αλλο μεγαλο σκηνοθετη τον Μichael Haneke στην εξαιρετη ταινια του Das Weisse Band, (2009). "H Λευκη κορδελα" οπου στηλιτευει τη βία και τη διαστροφή της μεσοαστικης και ανώτερης κοινωνικής τάξης στην Ευρώπη στα προθυρα του ναζισμου. Και εκει η αθωόητα των παιδιων δοκιμαζεται στο όνομα της θρησκείας με εξευτελιστικες τιμωριες στα παιδια, ανυπαρξια κοινωνικής δικαιοσύνης οπως και υποκρισια απο τους μεγαλοαστους και τους επιστημονες.

Οι ταξεις αυτες αποδεχοντουσαν ένα συγκεκριμένο, αυστηρό και συντηρητικό, σύστημα εκπαίδευσης στηριγμενο σε μια ιδεολογία που κρατουσε τα παιδια δεσμια μεσω της θρησκειας, και της υποταγης/χρεους στην οικογενεια, μοτιβα που χρησιμοποιησε η ναζιστική Γερμανία για να φτασει στη "νομιμοποιηση" των ακροτητων που εφθασε. 

Oπως ειπε σε μια συνεντευξη του ο Μichael Haneke στους τόπους όπου οι άνθρωποι υποφέρουν, γίνονται πολύ δεκτικοί σε ιδεολογία, διοτι ψάχνουν κάτι για να κρατηθουν, ένα ξυλακι που θα τους βγάλει από ότι δυστυχία." Αν η ιδεολογική πεποίθηση τους απαλλάσσει από την ανάγκη να θέτουν ερωτήσεις; "Βεβαίως. Όσο λιγότερο ευφυης ειναι κανεις, τόσο πιο εύκολα θα ακολουθήσει κάποιον που θα του δώσει ετοιμες τις απαντήσεις." Οι άνθρωποι θέλουν πάντα απαντήσεις, αλλά μόνο οι ψεύτες έχουν τις απαντήσεις για ολα. Οι πολιτικοί έχουν βεβαια απαντήσεις.

 

Τελος ο Haneke ειπε οτι η ....πρόγνωση του καιρού στη τηλεοραση ειναι το μονο που βλεπει, γιατί "είναι το μόνο πράγμα που δεν είναι ψέμα!" ενω ο Βergman τελειωνει το βιβλιο του  "Laterna Magica" που γραφηκε στο νησι Fårö, στις 25.9.1986, με την εξης φραση:

''Παρακαλω τον Θεό χωρίς ελπίδα. Μάλλον πρέπει να τα βγάζει κανείς πέρα μόνος του όσο καλύτερα μπορεί''.